Ho già discusso della presenza di vocali turbate nella parlata subalpina, come tratto francesizzante e quindi celtizzante caratteristico. Ora vorrei trattare di altri fenomeni macroscopici che riportano all’antico popolo dei Celti.

Il CH gutturale tedesco viene dai Germani o dai Celti?

La tradizione etimologica di origine tedesca ha portato ad identificare molti fenomeni come di origine germanica, esagerandone il ruolo. Questo è avvenuto soprattutto a scapito dei Celti.

Tra le nozioni linguistiche diffuse a livello popolare vi è la “durezza” della lingua tedesca, spesso parodiata come nel fumetto Sturmtruppen.

Uno dei suoni responsabili di tale asprezza è il CH gutturale aspirato. Considerato un tratto tipico caratterizzante del tedesco, non è in realtà universale nelle lingue germaniche.Esso è più diffuso nel sud della Germania.

Un altro luogo dove è presente questo suono è l’Olanda a sud dei grandi fiumi (ad esempio il nome del calciatore Gullit iniziava in olandese con tale suono e non con la G all’italiana).

In area mediterranea è lo spagnolo a presentare il suono della jota che tuttavia non si estende dialettalmente a tutta la penisola iberica.

La Scozia è con l’Irlanda gaelica la terra tipica del CH fortemente aspirato (es: LochNess). Ricordo che la lettura di un brano in irlandese mi aveva colpito proprio per la presenza di questo suono.

Questo elemento porterebbe ad ipotizzare una origine celtica di questo suono: infatti solo i Celti erano diffusi in tutti i territori citati.
Se tale congettura fosse corretta bisognerebbe valutare la presenza di tale suono nelle lingue dell’Africa Settentrionale, camito-semitiche.

Si potrebbe pensare che le lingue celtiche siano penetrate in Europa dallo Stretto di Gibilterra. Gli altri Indoeuropei sarebbero invece giunti dal Medio Oriente.

Aspetti celtici nella lingua piemontese

Si tende nelle ricostruzioni etimologiche anche del piemontese a sovrabbondare con termini ricostruiti pseudogermanici, sottovalutando l’aspetto celtico. Ora è vero che il suono CH non è entrato direttamente in piemontese. E’ vero anche che alcune C e G dure del nostro idioma non sono altro che la sua trasformazione.

Un altro suono ben più diffuso è il GU in alternativa a V. Dove il latino aveva V le lingue con influenza celtica hanno trasformato tale suono in GU. E’ una trasformazione regolare in celtico brittonico (bretone e gallese), ma è stata attribuita erroneamente all’influenza germanica.

Il piemonte include l’isoglossa Gu/V (ad esempio goardé/vardé) .Come tutte le zone di contatto include, però, eccezioni e ribaltamenti: guarito=varì, ma vomitare=gumité.
Sempre ai celti viene attribuito l’infinito in é dei verbi contro il regolare à lombardo o canavesano.

E che dire dell’onnipresente tratto della lenizione consonantica intervocalica per cui P, T, C latina diventano V, D, G piemontese fino alla totale scomparsa della consonante? E’ caratteristica delle lingue celtiche moderne dove riveste anche un importante ruolo morfologico.

Mentre il lessico piemontese è prevalentemente di impronta latineggiante le particolarità fonetiche indicano la presenza di un superstrato celtico rilevante.

Anni fa, contattai via mail il professore Mario Alinei, ideatore della Teoria della Continuità Paleolitica (PCP Paleolithic Continuity Paradigm). Volevo infatti complimentarmi personalmente per il suo lavoro e  porre alcune domande.

Poiché esse riguardano i temi trattati dal blog, pubblico alcuni stralci di esse.  Riporto inoltre in forma più completa le risposte che gentilmente il professor Alinei volle inviarmi.

E’ chiaro che si tratta di un semplice scambio epistolare tra un lettore appassionato di un libro ed il suo autore. Non si deve ricercare quindi qui una dimostrazione delle tesi formulate.

Per avere un quadro di riferimento si possono avere molte informazioni sul sito ufficiale del team di esperti che si ispirano a tale teoria .

I miei quesiti al professore Mario Alinei

…In Piemonte vi è una confusione terribile tra Celti, Leponzi e Liguri (in genere gli ultimi considerati pre-IE)…

…-Perché il ligure ha una cadenza simile al portoghese?

-Perché intorno ad Asti le A diventano simili ad O, le U francesi o lombarde diventano I, le O sembrano pronunciate da un russo?…

…Infine che cosa pensa della terza componente principale in Italia nelle ricerche di Cavalli-Sforza, Menozzi e Piazza che sembrano indicare un’area (ligure?) geneticamente individuabile nelle zone di cui parlo?

Come si scioglie il groviglio Ligures – VBQ – ligustico – differenza genetica . labializzazione “alla Gorbaciov”?…

Risposte del professore Mario Alinei

…Nella mia visione, i Celti vanno messi da un lato, come un ramo indipendente dell’IE, Leponzi e Liguri dall’altro, come ‘fronde’ del ramo che ho chiamato Italide, ma che sarebbe meglio chiamare ‘ibero-dalmatico’, per delimitarne l’area. Linguisticamente, cioè come attestazioni dirette, sappiamo qualcosa del Lepontico, cioè che è affine all’Italico, ma molto influenzato dal Celtico, ma nulla o quasi del Ligustico.

Ha ragione a notare la somiglianza nell’intonazione ligure e portoghese. ma sul perchè purtroppo non ho nulla da dirle. Si potrebbe ipotizzare che l’area Ligure-Portoghese fosse un’antica unità, diciamo una delle maggiori ‘fronde’ del ramo ibero-dalmatico. Ciò che potrebbe spiegare l’isofonia da lei notata, tipica di due aree marginali, e un tempo forse comune a tutta l’area…

…A mio parere, se, come pare, i Liguri si differenziano dagli altri gruppi peninsulari, ciò può voler dire che i Liguri furono più esposti degli altri alle influenze di gruppi intrusivi, provenienti dal Nord Africa o dal Mediterraneo orientale. Senza tenere conto dei Celti, che sicuramente si aggiunsero.

Quanto al groviglio da lei giustamente notato nella Val Padana solo la ricerca futura potrà scioglierlo, almeno nelle linee essenziali.Se assumiamo la contiguità degli Slavi con i nostri antenati della Val Padana, una loro influenza a partire dal Neolitico, se non prima, è del tutto attendibile, e del resto ve ne sono già numerose prove, alle quali, se me ne resta il tempo, mi propongo di aggiungerne altre. A mio avviso queste influenze slave sono arrivate fino alle Alpi Occidentali, se non oltre. Si saranno incrociate, a partire da un periodo che non possiamo fissare con sicurezza, ma che può essere anche antico, alle influenze celtiche provenienti da Occidente. E con quelle mediate dai Liguri, come portatori di quelle influenze di adstrati mediterranei che ho menzionato sopra. La genetica riflette non solo le origini, ma anche le ibridazioni successive…

…i Liguri, che si saranno mescolati nel corso dei millenni con le popolazioni marittime più attive del Mediterraneo fin da quando cominciò a esistere la navigazione, e cioè dal Paleolitico Superiore…

Leggevo l’altro giorno di un progetto relativo allo studio dei dialetti in ogni paese  canavesano. Nella lista dei comuni interessati figurava anche San Raffaele Cimena, il mio paese di origine. L’inclusione nell’elenco mi è sembrata azzardata. Non è facile definire un confine del Canavese, ma certamente fargli superare verso sud il Po è ambiziosetto…

Comunque ne approfitto per dare uno schizzo breve, ma spero esauriente, della parlata locale.

Il modo più semplice per descrivere il dialetto è indicare le differenze con la parlata “ufficiale” torinese. Essa negli ultimi secoli è stata considerata la base del piemontese scritto.

Tratti tipici del dialetto di San Raffaele Cimena

Al primo posto indicherei il fenomeno della presenza di  I al posto di E nel plurale femminile: la gatta=la gata, ma le gatte=ij gati e non le gate come in torinese. Come si vede anche l’articolo segue tale tendenza: IJ, DIJ e non LE, DLE.

Fenomeno simile si riscontra nelle forme verbali della seconda persona singolare e plurale: di nuovo I al posto di E. Ad esempio tu pensi=ti’t pensi e non pense.

Al secondo posto metterei per importanza alcune forme verbali diverse dalla koiné:

Mi i l’heu – Ti it l’hai – Chiel a l’ha – Noi i l’oma – Vojàutri i l’héi – Lor a l’han. Stesso comportamento per sapere.

Mi i von – Ti it vai – Chiel a va- Noi i ‘ndoma – Vojàutri i ‘ndéj – Lor a van . Stesso comportamento per stare. Notevole la differenza nel congiuntivo: ch’a ston-a, ch’a von-a.

-èiss- nel congiuntivo diventa sempre -iss-. S’i l’avèissa diventa s’i l’avissa e questo vale per tutti i verbi.

Al terzo posto metterei l’opposizione tra Go e V dove Torino normalmente sta con la prima e San Raffaele Cimena con la seconda: goardé si dice vardé.

Altri tratti caratteristici minori

Ci sono indizi di una certa debolezza di V: venuto= vnùit suona piuttosto mnùit così come la palma = la ventajin-a da qualcuno è pronunciato la mantajin-a.

Il suono sti+vocale tende a diventare s-c : bestia=bes-cia

Certe domande vengono poste diversamente. Dov’è…? Anté ch’a l’é…?  Che cos’è…? Lòn ch’a l’é…?

Come non si usa mai: o si abbrevia (Me ch’a va?) o si sostituisce con péj d’in (parèj d’un).

Non ho inoltre mai sentito pronunciare le forme interrogative del tipo It  sas-to? e simili.

Dal punto di vista fonetico non ci sono particolarità di rilievo. La erre è pronunciata moscia da alcuni abitanti e non da altri, La esse, d’altra parte, tende al sibilo nel linguaggio non sostenuto. Non vi sono vocali con problemi di pronuncia: valgono in tutto le regole del torinese.

La U (U francese) non ama essere prima dell’accento e in questa posizione si trasforma in I: Timor, bisson, Bissolin=tumore, arbusto, Bussolino.

Tratti storici e sociolinguistici

Storicamente il paese di San Raffaele Cimena ha rappresentato l’ultimo baluardo del Marchesato del Monferrato di fronte alle terre dei Savoia.

Praticamente tutti i tratti elencati di differenze con il torinese sono comuni agli altri paesi ad est e sud di San Raffaele Cimena nella zona collinare. Non sembra vi siano rapporti linguistici particolari con i paesi confinanti a nord del Po (dove inizia il Canavese).

Utilizzare i tratti torinesizzanti (particolarmente la s nelle persone verbali) è sempre stato considerato un fastidioso “darsi delle arie”.  Parallelamente all’altro lato della scala sociale sono le parlate del Monferrato “profondo”. Esse  rappresentano l’idioma “barotto” da evitare: in particolare le C al posto delle T, le I al posto delle U e la A che tende alla O devono essere evitate.

L’etimologia è la scienza che ricerca l’origine delle parole. In particolare suo fine è il raggiungimento  dell’iconimo, la parola usata come motivazione per l’introduzione di un nuovo termine.

Il titolo del post può apparire strano, ma si riferisce ad un fatto comune a molte lingue. Le parole che raccontano di sentimenti, emozioni umane e simili traggono spesso origine da oggetti e comportamenti concreti.

Essi, infatti, vengono assunti come metafora per lo stato d’animo, di per sè nozione astratta. Anche in piemontese esistono vocaboli  che seguono tale caratteristica.

Calma e Stufi

Abbiamo già scritto di due di essi in un precedente post relativo all’influenza di un antichissimo (neolitico?) adstrato ellenico sul piemontese: CALMA e STUFO che abbiamo fatto derivare da CAUMA (calore) e TYPHOS (vapore), collegati alle osservazioni pastorali delle greggi o mandrie che si riposano nelle ore di massima calura nei pascoli estivi.

Flin-a e Sbaruv

Aggiungerei altri vocaboli partendo da una ricerca facile: FLIN-A è la parola che indica un nervosismo tendente all’ira. Esso va oltre il semplice disappunto ed è trasparente nella derivazione dalla RABBIA FELINA. Essa è la grave malattia che portava a morte certa gli animali dopo una serie di gravi alterazioni del comportamento.

SBARUV è lo spavento e potrebbe essere legato a baruffa EX-BARUF oppure a paura EX-PAVOR.

Scheur e sgiaj

SCHEUR è invece il termine per lo schifo, il ribrezzo che deriva probabilmente da EX-COR, dal cuore. E’ da porsi forse in relazione al vomito che sembra provenire dal cuore agli occhi di una medicina non scientifica.

Ancora più difficile è il caso di SGIAJ, fare senso, essere ripugnante. Per esso seguiamo la suggestione fonetica verso un possibile EX GLADIO. Si tratta della reazione a fronte dello scempio compiuto dall’arma?

Deuit e matighé

DEUIT, parola sacra dell’educazione piemontese, traducibile alla lontana con garbo, è probabilmente un antico participio passato irregolare del verbo dovere (si può confrontare con cheuit=cotto). Si tratta quindi di compiere qualunque azione nel modo DOVUTO.

Di una persona che non agisce ritornando cupamente sui propri pensieri si dice che MATIGA, con semplice derivazione da MASTICARE, cioè ruminare ripetitivamente lo stesso pasto.

LUN-ES CANT XXXVI

Andoa a parlo àutri risorgimentaj

Pontava drita ’l dil vers na figura

coatà da gròss barbis.

Adòss campava gena e ’dcò paura,

pa l’ombra d’un soris.

“Finiomla con sta stòria, son ël rè

Savòja Carignan,

ël fieul dël prim ch’a l’ha batusse assè

për fé col Italian

un pòpol dabon lìber.” “Foma finta

che sòn a sìa vèra

a che ’nt le toe ven-e a-i cora ’ndrinta

ver sangh ëd nòsta tèra.

Përché deuv rispetete : la Savòja

it l’has lassala vende

me fussa na nojosa cita bòja

e sòn ’s peul pa difende.

Për lòn che peui riguarda Carignan

vëdras che ’l sò palass

bin presto svuidëran: a scapëran

vers l’Arn e peui pì ’n bass

ij sò cit abitant. Già Berto l’ha

cambialo ’l sò drapò

e për ël seugn miragi dl’unità

n’ha fane meuire ’d sò.

Bimblan-a e peui bimblan-a già l’avìa

fondalo ’l tradiment

dla ca, dël nòm, dla gent, dla soa famija

se fòra dij nòst dent

pudoma al mond crijé, ma ti ’t ses pes,

nen mach mèra menzin-a,

Velen gorign për tò Piemont it ses.

’T lo sas che ’n di ti fin-a

ël sangh lassëras score për le stra

dla toa capital?

Ò, scusa, l’é pì nen cola sità

bastansa ’n pòst regal.

Noi torna na provincia torneroma,

a mostrërà la scòla

a scrive ’n italian e lòn ch’i soma

camproma me ’d badòla.”

“ ’T la mòle co ’ij tò brògg? Son pa ’n sassin.

Mi son liberator

dle gent: j’é lë statut ch’a fa sté bin

ël mond andoa a cor

l’armà dël rè ’d Sardegna.Tùit a vòto

për esse unificà.

A l’han cassaje a càuss j’àutri vejòto

ch’a l’ero Maestà.

Mach mila ò pì brigant venta fërmé,

sbaruvo tùit ij brav,

ma a smija che tut sòn già për chité

a staga. Le mie nav

pudran torrnessne a ca e tùit ansema

faroma ’n socetà

na gran neuva nassion, patria midema

an tùit ij nòst canton.”

“Tornroma tra tre ani” a dis chila

“Andoma da Cavor”

ciam mi. “L’é pen-a stàit sotrà.””E ij mila?”

“Già falo l’han l’eror.”

Stupì j’era pì nen dle sghijaròle

dij temp e ’dcò sta vira

e sensa tiré ’l fià ò dì ’d paròle

i l’oma cambià mira.

“Arcòrdte lòn che sì ’t ës-ciaireras.”

Un pòpol ëd gent grisa

barbòta për le stra: “Giomai ël vas

spatara: mach na frisa

ëd deuit, d’onor ciamoma. Turinèis!

an ròbo ’l Parlament.

Stërmà l’han decidulo da ’n pò ’d mèis.

L’han por dla nòsta gent.

A scapo ’nt la Toscan-a, a spero peui

’d rivé fin giu a Roma.

Noi stofi soma sempe ’d resté a meuj.

Stavira noi bogioma.”

A l’era ’n di d’otober ant ël mila

eutsentsessantequat.

As buto j’òm armà an dobia fila

sparand come dij mat.

A dròco un dré dl’àut ansagnentà

con piomb an mes al cheur.

Le assion che mi col di l’hai bin s-ciairà

l’han pròpe fame scheur.

A-j masso me brigant, me traditor.

A l’era l’ùnich mal

ciamé che ’ncora stèissa sensa por

Turin la capital.

Ancheuj pì gnun arcòrda ’l di d’auteugn

nì ’l sangh dij Turinèis.

Me ’s fusso dësvijasse da ’n brut seugn

’s rabasto ij Piemontèis.

Mach sòn l’era ’l gran bin dla libertà:

sté sota ij foresté.

Ël sangh l’é stàit ël don ëd l’unità,

dël rest mej nen parlé.

Iv conto na faulòta pròpe dròla

ch’av lassa sté stupì.

L’é cola dle furmìe che badòla

a l’han butasse ’n di

con aria ’d savèj tant a giudiché

che ’l regn ëd le sigale

a l’era tut dësblà, tut da cambié,

tut mars fin ant le bale.

Parèj a l’han tacalo e ’n pòchi di

sò rè a l’é scapà.

“Adess buté a pòst cò ’mbelelì!”

a l’ha ’l Furmion crijà.

Peuj chiel l’é tramuvasse ’nt ël concert

lassand a le furmìe

ël pèis d’un neuv badò: ant ël desert

sfamé ’dcò le famije

dle neuve sitadin-e: ’n pò ’d furmìe

finisso al camposanto,

ma ’t sente? Le sigale benedìe

’nt ël mentre ’nvece a canto.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

MARTES CANT XXXVII

Andoa as treuva don Bòsch

“J’é ’ncora ’n personagi da s-ciairé,

andoma vers la fin

dël nòst longh e bel viagi. Sò nòm l’é

don Bòsch: noi pì davzin

adess is porteroma: l’òm ëd Dieu

ancó l’é la rispòsta

a tanti tò sagrin: an chiel ël feu,

ël mej dla tera nòsta

a brusa. ’T pense fòrse ’d trové ’n gir

un lìber sant pì ’d chiel,

për gionta piemontèis? A l’é ’n brut tir

s’it chërde ’nt ël rabel

ch’a-j sìa n’àutra ment sì pì pressiosa

dël preèive ’d Castelneuv.

Soa vita ’n umiltà tant ambissiosa

l’é stàita come n’euv

s-ciodù peuj an mes mond. Scotoma sì

la vos dla professìa.

A parla ’l sant ëd còse che ’nt l’avnì

(Për ti son già ’ndà vìa)

un di capitëran: ël fieul pì cit

ëd fomna pòvra assè

a parla sensa por, sigur bel drit

ëdnanz a cont e rè.”

“I spero ch’i capisse: gnun-a mnassa

i pòrt: l’é pa ’l mè stil,

ma i l’hai savù che come ’nt una cassa

a basta ’n gest d’un dil

e ’l sangh a cor, parèj la Ca Real

l’avrà deul e magon

për via ch’a l’ha comportasse mal

ant l’ùltima stagion.

La gesia derobà e perseguità

a crija fòrt e ciàir

al cel: gnun bin tut sòn a portërà.

A càpita da ràir

ch’a tarda la giustissia ’nt ël senté

ch’la men-a ’n tut ël mond

e certo a-j riva ’l d ch’a peul ciapé

chi drit a pensa ’l tond.

Ma ’n ròch l’é ’l cheur dël re: sòn mi lo sai

e ’dcò coj su pì ’n àut.

Sai che Soa Maestà ’m ëscotrà mai,

ma mi gnun tema i sàut.

Me a Dàvid ij profeta ’n di disìo

ch’a l’era ’n pecador

a ti che j’àutri pòpoj maledìo

mi crij: l’é ’n gròss eror

idolatré ’n casà: ch’it garantiss

che sòn a durërà?

Ël gran Vorèj ëd Dieu gnun ampediss.

Ël temp ëd la toa Ca

tra pòch a finirà: l’eve corù

për sécoj për podèj

fé unì tùit j’Italian. Seve riessù,

ma ’d pì ’s peul nen avèj.

Quat rè noi permetoma, nen ëd pì.

Tut sòn l’é decretà.

Ël temp dla ca ’d Savòja l’é finì

për soa empietà.”

Lo trato come ’n mat e chiel ’s na va

con grassia pien-a ’d deuit,

con calma come l’òm che bin a sa

che ’l di peui a ven neuit.

Antlora i l’hai crijaje: “Sta con mi,

bon sant ëd la mia tèra.

Noi quasi dij parent i soma: ti

dabon mostme cò ’d vèra

a j’é ’nt ës mond: da ’n tòch son sì ch’i giro

e veuj giomai fërmé

epura ’ m sento fòl parèj d’un biro.

’T ëstago sì a scoté.”

“Ma ti ’t ses un dij cit che coj mè fieuj

ch’as ciamo Salesian

a l’han tirà ’n pòch su: a val ancheuj

e sòn ripetëran

për sempe le paròle ch’i l’hai dit:

cristian bon, sitadin

onest as gropo ’nsema. ’Dess mi chit:

an gir j’é dij sagrin

A venta ’ndé a giuté la pòvra gent.

L’é sòn toa solussion.

Sta ròba a venta tenla sempe a ment

combèn ch’ij sapienton

a sërco d’archiviela.” “Mach un pòch,

it giuto ’nt ël travaj.

Veuj nen lassete ’ndé. Son pa fabiòch,

mach dòp mi ’m n’andarai.

Veuj fete ’n pò ’d domande. Nen stupì

’t ësmije ’dla presensa ’d

noi doi.” “An verità, mi i peuss bin dì

ch’son quasi mai stàit sensa ’d

miràcoj: un ëd pì a cambia pa.

Lë Spìrit resta un.

Për fete ’n pò s-ciairé Soa Maestà

faroma ’n pòch a prun:

mi dess risponderai ancora prima

ch’a seurto toe question.

At resta mach lë sfòrs ëd buté ’n rima

le mie osservassion.

Condann l’idolatrìa ’d nòst Ëstat,

amand ël mè Piemont.

L’é fasse na nassion ’n pòch a bon pat:

un comandant, un cont

e j’àutri ’ndoa a son ? Na  j’é ’d travaj,

’camin-a mach ancheuj.

An gir s-ciàir tròpa gena: chila mai

a lassa che ij seugn peui

a ven-o realtà: se ’t seugne’l giust

peui but-te a edifiché.

Mach sòn l’é lòn che sempe dis e sust:

sugné e peui travajé

son còse ch’as compagno.” Peui l’é ’ndà

lontan vers la soa Dòira,

compagne soa cossiensa e volontà

e sensa por dla Mòira.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

MERCO CANT XXXVIII

Andoa as parla’d costa euvra

Galòpa cit librèt, va ’nco pì fòrt

tra nìvle ’d canamìa.

Arcòrdte che ij cacam ëdcò tra ij mòrt

finisso la soa via.

Rabast-te fra baron d’ëmnis grossera

e nen diferensià.

Foson-a, fërmte pa sot na nosera,

ancalte a ’ndé pì ’n là.

Dij tëbbi sërca ’l dré, con la rincorsa

regalje ’n bel causson

e a coj ch’a l’han servej drinta la borsa

rindobia la rassion.

A coj ch’as sento vàlid, eficent,

ativ, rivà, modern

arcòrdje ch’a son mesi deficent

ch’a coro vers l’invern.

Dai crìtich goernte pura : vivo mach

setà dzora dij brich

e lì për conveniensa ij falabrach

ancenso e màir me ’d pich

a lasso ’nvece j’àutri: ti sta pur

tra mila tentassion.

Travaja sensa gena ’nt ël temp dur,

stërmandte dai Solon

e quandi ’nt un gròss feu as vischërà

brusand come benzin-a

ël mond borenfi grand e a capirà

ch’a l’era na balin-a

për prime ’s dësblëran cole paròle

dovrà dai gran saputo.

Gorigne saran cole dle gent fòle

ëd chi soens sta ciuto.

Bon, gram, ver, fàuss, bel, brut a surtiran

da ’n mez a la mnisera

e j’ale finalment a durbiran

brassand la tèra ’ntrera.

Lì tùit a parlëran dasend ël nòm

pì giust a lòn ch’a-j resta.

Paròle traditris creà da l’òm

l’avran finì la festa.

Se patria ven da pare mach un pòst

peul esse pro ciamà

parèj: la ca ch’a l’ha prontane ’l nòst

bon Dieu e l’é ’n pecà

pensela diferent. Ëdcò ij drapò

l’avran mach na fonssion:

suvé col mond ëd lerme che ’n sël Pò

e ’n tuti j’anviron

dla tèra ’nt ij sò nòm l’han spatarà

dj’Ëstat j’adorator

Ëdcò vocàboj bon me libertà

rispondëran dj’eror.

Col di as ciamran lenghe ij nòst dialèt

e gargh ij moderà,

galup j’amant dla tàula e dij grilèt

ch’a s-ciòpo ’d vin pregià.

E crin ij lussurios disinibì

e làder coj ch’a bèivo

ël sangh ëd chi a travaja e òm falì

coj che ij pecà già slèivo.

L’é mach pròpe question ëd volontà,

uman divin talent

che fà ’n manera che nòst còrp bogià

l’é mach da lòn ch’as sent

giù creus. Sovran-a ’t ses mia libertà,

ti ’t dòmine ’n sl’inersia,

sovran tò desideri nen gropà

me col dël rè dla Persia.

Tut sòn a l’ha mostrame la person-a

che ùltima l’hai vist.

Toa vos l’é gnanca fòrta, pitòst tron-a

ansima ai mòj e ai pist.

Pinin, ti, gran brandé, ël tò coragi

a daga protession

a l’euvra ch’it consign e che ’l sò viagi

a sìa l’ocasion

për fé conòsse ’dcò tò frej e fieuj,

magìster d’armonìa

për dé ’n pò ’d luce al mond ch’a gira ’ncheuj

con pòca poesìa.

Mi sar ant ël mè cheur cole paròle

che ti ’t l’has vorsù dì.

Me j’òm smijo furmìe da ’n sla mòle

parèj son mi con ti.

I sper che ’n cicinin cola distansa

ch’a j’é tra cheur e cheur

a l’abia ’n pòch scursasse e che mia dansa

a men-a a tùit boneur.

Dël sécol ch’a fà vint peuss pa parlé,

tròp sangh ëspatarà,

tròp mal, penseje ’ncora a fà crijé

tùit j’òm ëd cola età.

Lassrai a coj ch’a ven-o ’d fé savèj

ëdcò ’s tochèt d’ëstòria,

materia ’dess tròp càuda për podèj

contene ’dcò la glòria.

Ma n’andi ’nta ch’it daghe cit librèt.

Già ’t coge ’n mes al prà ?

’T ses pròpe fagnanòt e ’n pòch birbèt,

dess vòla për le ca.

Adess a toca a ti ’l peregrinagi,

dësmentia nen ’d vardé

ij lagh, ij brich, ij rì, ’l bel paisagi

ch’at tochërà giré.

Consolte a l’ombra bon-a dle gesiòte,

ma mach për tiré ’l fià.

Ti sërca le masnà, me le vejòte,

montagne e peui sità.

Le Langhe, ’l mè Monfrà e ’l Canavèis,

le pian-e, le risere

e tùit j’àut pòst ch’a parlo Piemontèis,

palass e le ca ’d pere.

Ti parla a costa nòsta siviltà,

baròt e patachin,

parèj quaidun savrà ch’i l’hai cantà

cò mi e sper da bin.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

GIOBIA CANT XXXIX

Andoa as va vers la fin

A conto coj pì vej che ’n ponta a ’n pich

an broa al nòst Monfrà

vardand andoa ’l sol l’é àut e rich

le Alp anginojà

a lasso s-ciairé ’n fond a l’orizont

dël mar un tochèt bleu

e ij vej dòp ël travaj bele al tramont

passavo për col leu

për vëdde lë spetàcol, ma col’eva

soens as ëstërmava

lassand a j’òm la vita ’n pòch pì greva

e ’l pass peui torna ’rpijava.

Cò noi l’oma montà fin a Superga

a vëdde ’l mond d’antorn

ai temp dla longobarda Saroperga.

A j’era ’n càud da forn.

Chërdìa mi ’d bogé vers ij mè di

e nen ëd torné ’ndré.

“Gavomsse dal passà: mi veuj l’avnì

dësnò ’m but a pioré.”

“Sta brav! ” l’ha dime chila “Già la fin

dël viagi l’é davzin-a.

Staroma sì mach pròpe ’n cicinin.

Dëstissa la toa flin-a.”

Ël tuf coatava tuta la pianura

e ’dcò ij pè dle montagne.

Sentìa d’aria gnanca na filura,

silensi ’n sle campagne.

D’ës viagi arcòrdo bin ij pòch rumor,

un crij, un vers, na ciòca,

me ’n cole dròle neuit pien-e ’d ciairor

dòp vàire di ch’a fiòca.

Ij brich a l’orizont ’s mës-ciavo ’nsema,

colin-e seure, amise.

Pì ponte ’m ësmijavo la midema

e nen tère divise.

“Compagn-me ’nt ël mè temp. I l’hai capì

già tùit j’ansegnament.

A manca mach ch’it parle dij mè di

e peui sarai content.

I penso che ij nòst di a son già des

e sòn a peisërà

a coj ch’am sentiran e col ch’am les

sarà giomai nujà.”

“Son nen autorisà a fete s-ciairé

pì ’n là ’d lòn ch’it l’has vist,

ma sòn l’é pa ’n darmagi, dcò përché

’t ësmije pròpe pist.”

“Che gàbola l’é sòn? Mi veuj savèj

me ch’a finiss la stòria.

Mi ’t lasso pa nen parte sensa avèj

cò sòn ant la memòria.”

“Ma ’t chërde d’esse furb? Un rat ant l’àmola

a l’ha pì ’nteligensa.

Për mi’t ses mach un poj, un verm, na càmola,

perdù l’hai la passiensa!

I l’hai smonute tut ël tò passà

për fete ’n pòch capì

ël pòst e ’l mond da ’ndoa ti ’t ses nà,

ma ’dess a l’é finì.

L’hai fate vëdde ’dcò la mòda vèra

për esse a fin dla vita

beà ’nt ël paradis, la neuva tèra

ch’a nass quand tut a chita.

I l’hai scotà da bin lòn ch’a l’ha dit

ëd fé con ti Nosgnor,

ma ’dess l’é vnùit ël temp ëd tiré drit:

për mi ’nco pòch a cor.”

“Ma sent, foma parèj. Mi ’t giutërai

slongand ël temp ch’it vive

e tut còs ’t l’has contame im butërai

da bin con deuit a scrive.

Se ’n fil ëd poesìa  trovëran

a torneran da ti,

con gòj at faran festa, at canteran

ij pòpoj ëd l’avnì

e fin ch’a l’avrà fòrse ’nt un canton

un vej spacià, marensi

a cantërà con ti neuve canson

e ’n son massrà ’l silensi.”

“Mi veuj l’eternità, come j’uman

e nen slonghé la fin.

Ò vita milenaria, come ’n can

sarai dësblà ’n matin.”

Antlora come j’euj l’han liberà

tre përzonere stisse

da ’nt l’àut n’àngel celest a l’é rivà.

“Son mi. It im capisse? ”

a l’ha ciamaje doss.“Son protetor

dla gent dël tò pais.

Ed tùit ij maj peuss esse tò dotor.

Veuj esse tò amis.”

“St’òm sì a veul s-ciairé l’ancheuj, l’avnì.

’T l’avrìe n’àut miràcol? ”

“Mi chërd che ’d conossensa l’é ’mpinì.

Saroma lë spetàcol.

Ël temp a smija a ti me le colin-e.

Ij cit particolar

it peule vëddje mach s’a son davzin-e,

lontan a smijo’n mar

ëd ciàir nen definì. Ma tròp a tir

a paro lòn ch’as treuva

darera a la soa schin-a: ’t pije ’n gir

s’it varde l’era neuva.

Event sensa ’mportansa smijo gròss

mach për la lontanansa

S’at pias pa la figura dël balòss

l’ancheuj vardlo a distansa! ”

“L’avnì?” “Ti pensa a vivlo, ’t fase prima.

’T ses lìber, peude felo.

L’ancheuj, s’it veule, scrivlo ’nt la toa rima,

ma a cor. Come ciapelo?

Ël sécol dla toa cun-a a l’ha lassà

d’ës mond mach l’agonìa.

A n’ha rusiane vàire ’d siviltà

pì tard gumità vìa.”

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

VENNER CANT XL

Andoa as parla dla stòria e dl’avnì

A conto coj geòlogh ch’l’han studià

ij gir dij continent

che nòste bele Alp a son pro nà

a càusa d’un event

un pòch particolar : as tratërìa ’d

na gròssa sucassà

che l’Àfrica ha batù contra la grija ’d

la tèra ch’as na sta

a nòrd ëd le montagne che ’nco ’ncheuj

divido ’n doi l’Evròpa

e coj che ’nt ël mar nòst a son a meuj

e ’dcò la gamba sòpa

a l’ero ’n di la crësta ’d cola tèra

che nèira a l’han ciamà

e ij truch son boj e niss ciapà ’nt la goèra

ai temp dla gran bocià.

Pì tard ij ri da ’nt l’àut l’han portà ’n bass

ij ròch ëd le montagne

s-ciapandje ’n giàira fin-a  e coj tampass

son vnùit nòste campagne.

Parèj l’é nà la cun-a ’d cole rasse

ch’a vivo ’nt la pianura

che ’dess as dis padan-a. Che le trasse

dël temp a goerno pura!

E noi andoa ’l pian a l’é ’mbrassà

dai mont pì àut e bej

i soma coj che ’d pì l’han dësmentià

ij don dij nòsti vej.

I l’oma chërdù ’d cheur e spatarà

ël sangh dij nòsti fieuj

për fé partind da ’n tóiro ’d sent sità

në Stat ch’an dis ancheuj

ëd perde nen ël temp goernand coltura,

memòrie, tradission,

che tant anco për pòch tut sòn a dura,

a conto ij sapienton.

Ai cit për fé parlé ’n brut mes toscan

a stërmo ’l piemontèis

e quandi a l’han capì ’n pòch l’italian

a riva già l’inglèis.

La “eu” e ’dcò la “u” a monto ’ndré

lassand ògni speransa

le vaj che ’n dì j’han vistje giù calé

sigure ’n soa baldansa.

As ciamo disperà ’nté ch’a sta ’l boro

ch’a l’ha cambià la sòrt

e mentre penso a sòn an Fransa a coro

për nen passé tra ij mòrt.

A torno co ’l pensé a le legion

mandà da la gran Roma.

Gnun mal l’avìo fàit, mach confusion.

“Che fòj fotù ch’i soma !

I l’oma avù tròp fiusa ’n nòsta gent.

Da lìber l’han stofiassne

ëd noi me i fusso vej nojos parent

e ’dess l’han liberassne.”

S-ciairoma ’l son s-ciapà s-ciassesse mach

ant ël subié ’d serpent,

rumor ëd competensa ’d falabrach

che ciuto a fà la gent.

Pì furba fòrse l’é la “en” faucal,

së stërma për un pòch

spetand l’inglèis che ’l pòvr gergh dialetal

toscan a taja a tòch.

Nen mach lassand la lenga dij temp vej

as massa na coltura.

Manere a-j n’j’é dozen-e (tanto mej!)

për fé na sipoltura.

Ij pòvr ciapinabò a nufio ’n gir

s’a j’é dla bagnacàuda.

A-j trato come erbaiss : pì gnun sospir

e gnun che ’n pòch a-j làuda.

Geneve pròpe nen: lassé che ’l fià

ampesta democràtich

saputo, fin, blagheur, scapà da ca

e j’àutri antipàtich.

Më smija però giust an confidensa

che lenghe traditriss

a l’abio dzora mach për penitensa

pitanse come ’l piss.

Ti it mostre a le masnà ch’a l’é ’nt la scòla

ch’a-j conto la vrità?

Alora ’t gav ël vin: mach còca còla,

ma ’d prima qualità.

Ti it sërche ’d trasformé la toa cadensa

ch’a l’é tròp dialetal?

Ëd trìfole e bolé ’t ëstaghe sensa.

Mach tóiro da ospidal.

Se nòsta lenga ’t ciame peui dialèt

(’nta avèj ’n servel ëd cossa)

it sustëras për sempe ij nòst bagnèt

con la fritura dossa.

Jë sgnor ch’a mastio ’n pò ’d toponomàstica

a chërdo ’nco dabon

ch’a sìa ’dess na nòrma tròp elàstica

buté ’n tùit ij canton

cartej an lenga mare përché ij pòst

a ven-o ’nco ciamà

co ’ij nòm dl’antichità e nen pitòst

con coj dj’ùltim rivà?

E ’n fin se peui quaidun am lo consent

lassene ’l nòst drapò ’n-

t ij pòst che ’n pòch a conto. Ij potent

vëdran che ’n sël nòst Pò ’n

tochet ëd ross tenzù dré ’d na cros ciàira

macià con n’afé bleu

a mnassërà pa gnun: na gent tròp ràira

për chiel a sent un feu.

Nòst pòpol l’é batusse për fé lìber

nassion cusin-e amise.

Tradì l’é stàit dai cap e ’nt ël mè lìber

l’hai dit còse precise

cantand ël mond ëd prima dla repùblica

indivisìbil, ùnica

contand ëd tanta gent privà e pùblica

fin da la goèra pùnica.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

SABA CANT XLI

Andoa a finiss nòst coment

Ma cost a l’é ’l teren ëd la polìtica

e nen literatura.

Vardomsse dal canté na tera mìtica,

dël ver mach pijomsse cura.

L’amor fa bogé ’l mond. Se mai l’avèisso

dabon vorsuje bin

a nòsta tradission se ’dess vardèisso

l’avrìo pa ’d sagrin.

A venta nen andreumsse con j’anàlisi,

pitòst venta bogé.

Për vàire is na staroma ’nt la paràlisi?

’Ncamin-a già a stofié.

Barbòta ’l piemontèis, ma a travond tut,

l’han falo ’dcò ij vej.

Adess però che ’l temp as buta al brut

j’é fòrse quaicòs mej

da fé për peui fërmé sa sghijaròla

ch’an fà droché ’nt ël poss

dla stòria ’ndoa ’s treuvo ij patamòla,

chi ’l mer a bèiv me ’l doss.

La pianta ’n di l’ha dit al Prinsi Cit

che j’òm a l’han nen rèis

e sòn a j’ambarassa. L’oma ’l drit:

salvoma ij Piemontèis!

S’it vade a ca d’un àut fòrse ’t pretende

che ti ’t comande lì?

Na mama l’avrà ’l drit anco’d difende

ij cit ant ël sò ni.

Për coj ch’a rivo sì ciamoma pa

ch’a faso gnun-a abiura

ëd lòn ch’a l’han ’mprendù ’ndrinta a soa ca,

ma’dcò nòsta coltura

a venta ch’a conòsso. Mach ij làder

’s n’ambato ’d costumanse

dël pòst andoa a rivo, dess ël quàder

an lassa pa speranse.

Ancheuj ’d cristianisé ’s vergògno fin-a

ij prèive e ij missionari.

Tornèisso ’n di j’antich ’t lo sas che flin-a

ëdnanz a ’s dispensari?

Industrie ’d carità che ’dess a stërmo

la cros giù bin coatà

e se quaidun protesta peui lo fërmo:

“Question ëd libertà! ”

Anìbal as la rij: “Fòrse sta vira

pì gnun am fërmerà.

La roa a l’ha girà a na bela mira.

Bej fieuj! Soma tornà!

Le rive african-e a son co lì,

ma dess nòsti visin

a l’han calà le braje. Cost l’é ’l di

ch’a vincio ij nòst cusin.”

A venta fé na corsa, j’agn perdù

për sempe a saran pers.

Përché peui integré l’oma podù

ij pòpoj pì divers,

ma nen coj dël mesdì ’d cola penìsola

ch’as campa come ’n pont

dlicà, sutila, débola, ’n pòch strìsola

vers grand rinoceront,

desert ëd giàira e ’d ròch batù dal sol

ch’a brusa tùit ij di

con gent che pòvra ’d seugn l’ha mach pì col

ëd vive ’mbelessì?

L’é nen fòrse për colpa ’d propaganda

për fé mach dl’italian

la lenga ’d nòsta gent ch’a l’era ’n branda

al temp dë sti rufian?

“L’é tard. Come ’s fà ’n pràtica an famija

se un a chërd a sòn,

ma l’àut a ven da tere foravìa

e pensa nen a lòn?”

“Sent ti, mia bela fomna che dal mar

’t ses vnùita ’nt ël pais

andoa it l’has trovame. Ij tò car

e tùit ij nòst amis

l’avrìo ’d rimostranse se ij nòst cit

parlèisso ’dcò ’l lengagi

che mi l’hai dovrà si. A l’é ’n delit?

Sarìa ’n gròss darmagi?

Sarìa ’l mè amor meno sincer

s’i veuj passé a lor

la veuja e ’l piasì ’d conòsse ’l ver

e sensa avèjne por?

’Nt ël sangh dij nòsti fieuj as mës-cio ’nsema

desen-e ’d veje rasse.

Cò ’v ven-e sì contandne che midema

l’é cola ch’a l’é fasse

an mes ai brich e ai pian ’d nòsta giojera

e ’dcò cole che peui

an tute le region (bruta manera

’d ciamé nassion che ’ncheuj

as treuvo ’nt un Ëstat) a l’han chërsù !

Ma j’òm son tùit uguaj?

Fan rije ij confin ch’a l’han strenzù

me fusso dij cavaj

person-e diferente. Ij drapò

peul sernje mach ël cheur

për ment ch’a vivo lìbere, dësnò

a creo mach maleur.

L’amor l’é la rispòsta a tùit ij maj.

’Nt ël sangh ’d nòsta famija

ij Selt dij nòsti brich a mosto ij baj

pì bej che ’n Dalusìa

ai Grech ëd le cològne e ij Roman

cobià ai Cartaginèis

a tiro ’l nas a Lìgur e Norman

crijand an piemontèis

e Franch e Longobard e ij Bisantin

a sërno ’d fé baudëtta

ansema a jë Spagneuj e a  j’Angioin

cantand j’eròj dl’Assiëtta.”

E voi che con passiensa fin dal tìtol

seguì l’eve ’l mè lìber

iv dis ch’a-i manca mach un cit capìtol

e peuj sareve lìber.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

DUMINICA CANT XLII

Andoa as saluta e a j’é  ‘l final

Quatmila ò pòch pì vers smijo na mòle

ch’a fà giré la testa.

Ëd coste proporssion smisurà fòle

’nta vëdde lòn ch’a-i resta.

Ël temp dirà se inùtil temeraria

l’é stàita mia ’mprèisa

ma ’n pòst veuj ant la stòria literaria

an lenga piemontèisa

me col ch’a l’ha ciamasse: “Përché nò?”

e drit a l’ha tirà

ëdnanz a j’obiession e ’l sò badò

l’ha mai posà an sla stra.

Mi conto d’esse fame ’n pòch d’amis.

Con gòj mi tùit saluto,

gent bon-a ch’a veul bin al sò pais.

Goardevne dai saputo

ch’a trato le person-e me ’d maraje

ò nùmer s’a-j conven,

che për orgheuj combato soe bataje

e a j’àutri a penso nen.

Co ’l temp l’hai costumame a fé ’l poeta,

andré veuj nen torné,

però giomai da ’n tòch son an boleta

e torno a travajè.

Ma veuj ch’iv seve prima che ’nt ël cheur

im pòrt un sentiment

ch’am dis d’esse sta brav, sensa blagheur.

Son pròpe stàit content.

La gena i l’hai batù che ’n costa tèra

l’é gran maledission.

I l’hai vorsù crijé lòn ch’a l’é vèra,

nen vive dë stërmon.

I chërdo ch’as guadagna l’arposesse

mach col che prima a l’ha

batusse fin an fond e l’ancalesse

con chiel a l’ha cobià.

Che brut fè ’l Sinsinà spetand ch’at ciamo.

S’it sente ’n pòch d’orgheuj

ti dis me coj ch’a vivo, chërdo, amo:

“L’é giust. Fass lòn ch’i veuj! ”

I chërdo ’n bon afé, lo dis dabon

schiné richëssa e glòria,

ma penso ch’a l’é ’n vive da tarpon

lassé ’l passà e la stòria.

Mi parl për tuti coj che ’nco foson-o,

travajo, fòrse sgàiro.

I-j ciam ëd vnime dré quand ch’i rason-o

se mach na frisa a pàiro.

Piasrìa a mi che fòra da la boca

scapèisso ’nt un moment

e lìbere a volèisso andoa a-j toca

possà ’n sj’ale dël vent

memòrie përzonere che mi mai

pudrai canté ai viv.

Am gropa ’n giurament e lòn ch’i sai

l’é mej che mai mi scriv.

Iv diso mach che mila e mila avnì

i l’hai podù s-ciairé,

ma gnun l’ha dime col fra tùit coj lì

l’é cost ch’a deuv rivé.

Saran le creadure ’n libertà

a serne ’l sò destin,

ma varie stra dal sangh l’ero macià,

che mòrt e che sagrin!

A j’ero ’dcò dij di motobin bej,

ma a l’ero coj gropà

a còse dròle e ràire dij temp vej:

perdon, preghé, pietà,

fierëssa e umiltà e miola ’nt j’òss,

coragi e ’dcò costansa.

A smijo ’ncheuj vocàboj tròp tròp gròss,

nen pròpe ’n abondansa.

E ’n fin na gran vision i l’hai podù

bin vëdde ch’i peuss dì

përché j’é gnun misteri, già chërsù

l’é ’l mond s-ciairame lì.

Armade ’d cavajer as ës-ciassavo

ansima a ’n cit tochèt

ëd tèra ’ndoa tùit a bòte ’s pijavo,

un gran rabel birbèt.

Studié ’dess bin le tinte: l’é ’l segnal

ch’a serv për mej capì

ël giuss ëd la bataja ò (l’é ugual)

ël mond ch’a riva sì.

J’òm gris a son an mes a cavajer

vestì mach d’un color.

Da temp ij bianch ancheuj son meno d’jer,

son pasi, l’han teror

dij ross e nèir che ’n temp l’han dominà

gran part ëd col giardin.

Ij bleu un bel tochèt l’han conquistà

odià dai sò visin.

Ij ross e ij nèir a resto sempe viv,

ma a rivo àutri fòrt.

Ij giàun e ’nco ’d pì ij verd son pì ativ.

Dij bianch passo tra ij mòrt.

Ij gris san nen còs fé, mach bianch e bleu

giutandse peudo esse

dij vàlid difensor, ma a son tra ’l feu,

san gnanca ’ntè giresse.

I l’hai butà ’n comun co’ij fieuj d’Adam

ës gieugh, dama cinèisa,

sì, lìber, sar j’event dij fieuj d’Adam

dla rassa piemontèisa.

Se ’n dì ’t ciaprà ’l giget ëd preghé ’n pòch

për chi a l’ha compagnate

mersì trovëras scrit, l’é già da ’n tòch

’nt ël lìber ch’i l’hai date.

Ma ’dcò brute person-e a pudrìo

vorèj ’ncontré mia ànima

për feme ’n pòch ëd mal e ’m truvërìo

magara già bonànima.

Veuj nen s-ciairé ’l mè nòm sernù da mama

sfotù finì a ramengo.

I firm con lë stranòm ch’a m’anagrama:

Elvezio e peui Rappengo.

LUN-ES CANT XXIX

Andoa as va sota Turin

Noi peui l’oma s-ciairà j’agn dle madame

ma sì noi sauteroma

col tòch e ’nt ël silensi bon-e e grame

assion noi lassëroma

për core vers l’inissi dël Setsent,

ël sécol dla gran glòria,

al temp quandi la nòsta brava gent

dabon l’é intrà ’nt la stòria.

A l’era ’n pòch sirasse la bilansa

che già da tanti agn

l’avìa fàit convive Asburgo e Fransa

combèn che sempe a bagn

finissa ’l nòst pais; ’dess na gran goèra

për serne ’l rè d’Ëspagna

a l’é passà me ’n tron cò ’n nòsta tera

dai pian a la montagna.

Nòst cap Tòjo Medev l’ha decidù

l’arzigh e contra ’l sol

a l’ha prontà j’armà, ma presto giù

a l’é rivane col

esércit gram e gròss dël rè fransèis

ch’a l’ha portà sbaruv

e sgiaj ant le sità. Voi piemontèis,

seguime s’im tramuv

andoa ’l sol peul pa: la sitadela

a stërma ’n mond pì sota.

L’é pien ëd galerìe. L’é nen bela,

me nata ’nt una bota

la vita dij soldà, mes verm tarpon,

a scavo me ij cunij

mach për podèj a j’òm ëd l’invasion

andé a fé ’n pò ’d gatij.

Andoa ’l tubo s-ciassa le masnà

a passo portand dré

dla póer da visché sota ij soldà

n’infern pròpe ’n sij pé.

Ël fum at sara ’n gola, tut l’é scur

e j’ombre ’t ësbaruvo.

L’umor dij pòvr soldà l’é ’nco pì dur,

criston-o e peui stranuvo

epura a l’é ’nco pess a stessne ’nsima

spetand la bala giusta

dij gran canon nemis: as seugna ’l prima,

la pas tradìa e frusta.

“A diso che ’l nòst duca a l’é ’n sij brich.

A pronta la bataja.

A serv l’inteligensa dij rè antich

për seurte da ’nt la tnaja.”

“Dabon soma sigur? Mi veuj pa

sauté ’nsima na min-a.

Parèj s-ciairoma ij grand dl’antichità

ma ’s pòst fa vnì la flin-a.”

“Ancheuj ’t ës-ciàire coj ch’l’han difendù

toa ca e toa libertà.

L’é giust che ’dess ti ’t l’abie conossù

j’ësfòrs ch’a l’han sgairà!

L’é fòrse capitate fin a ora

quaicòs ch’l’ha fate ’d mal?

I lasso fòrse ’ndé tut an malora

dòp tut ës temp ch’i bal?

S’it perde ’n mi la fiusa va da sol,

girola s’it ses bon.

Vardroma se ti torna ’n facia al sol

’t saras ò se ’n gròss tron

sì sota ’t ciapërà” e l’é ’ndà via

me al temp dj’òm ëd Cartago.

I l’hai crijame fòrt an galerìa

ch’i j’era ’n fòl badago.

“Peul esse” l’ha dit un “Se ’t crije fòrt

at sento ’dcò ij Fransèis

e lor ’t compagno sùbit tra ij tò mòrt

gavandte tùit ij pèis.”

Am bat dzor d’una spala : “Sta tranquil,

la goèra a finirà,

a venta bin gropesse a ògni fil

e mai sté disperà.

Però fa bin ’tension: coj gram brut muso

a scavo me danà.

A sparo ij sò canon, soe arme a ruso,

ma a veulo vnine ’nsà

ciapandne ’n nòsta cròta. Me ch’it ciame?

Mi ven da ’ntorn a Biela,

l’hai sempe travajà, ’dess l’han ciamame

për fèila vëdde bela

a coj ch’a rivo sì. Dess foma’n feu

e sautëran an cel

nemis an quantità. ’T vëdras che ’s leu

polid sarà pì bel.”

E sensa gionté d’àut con na gran corsa

a l’ha lassame lì

viscand un feu citin. Gnanca na borsa

l’avìa ’dess con mi.

Savind un pòch la stòria mi ’m sentìa

giomai bin sagrinà,

ma j’era na manera foravìa

për vive e i l’hai pissà

ansima a col gram lum. Peui na rijada

im sento dré dle spale.

A l’era tornà chila:“Ciao, panada,

ti, monta su ste scale.

Përché ’t l’has dëstissa? ’T chërdìe pa

ch’a fussa lì la bomba.

L’avrìa pa lassate lì ’mbajà

portand-te ’nt la toa tomba.”

“Dess si ch’a j’é ’n bel bòt, a l’é tut pront.

Speroma d’ëscapé.

L’hai por për la gran póer: dai mè cont

pudrìa sofoché,

ma cost a l’é ’l mè pòst: mi i bogio nen! ”

“Onor al tò coragi!

I chërdo ’d savèj già ’n pòch lòn ch’a-i ven.

Scapé ’dess l’é ’n darmagi.”

“L’é mej fé part dij viv e nen dj’eròj.

’T ses furb come na mica.”

Parej dòp d’avèj dane dij mes fòj

an lassa monsù Mica.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

MARTES CANT XXX

Andoa a finiss mal Tòjo Medev

“Mè fieul, la colpa tuta l’é ’d mè fieul!”

La bestia përzonera

crijava come ’n mat. “Ma còs a veul?”

savind già chi ch’a l’era.

“Son pro stàit duca e peui prim rè’d Sardegna.

Voi gent, steve a scoté!

L’é mach un brut babacio che ’dess regna.

Quand seurt da përzoné

iv faso tùit baron, cont, generaj,

ma feme scapé fòra.”

“Consolte con la fomna. Tùit ij maj

a passo con na mòra.”

Riìo dré dla pòrta: “ ’S brut vejass

a dreum gnanca staneuit.

S’a va ’nco ’nanz parèj a ven në strass.

Ventrìa buté ’d deuit.”

Arpijava torna ’l fià, peui già furios:

“Carlin, ven sì! ’T patel! ”

ma tùit as lontanavo e la soa vos

’s perdìa ’nt ël castel.

An mes ai crij dle lerme e ’ncora peui

sangiut che già galòpa.

“Che còsa i l’hai fàit mal? Giustissia i veuj,

l’han pijame për salòpa! ”

“La cobia dij reaj a viv stërmà.

Ël rè l’é stàit precis.

Pì gnun peul visiteje, l’é vietà:

gnun òm nemis ò amis.”

“Përché a càpita sòn? Col ch’a l’é ’l mal

che chiel l’ha confessà?

Se son nen pròpe fòl, st’òm sì a val

me des dij sò ’ntenà”

“Ti ciamlo pura a chiel, chërdo ch’a pàira.”

con mèra ironìa.

“A veul pì nen mangé, a l’é pì màira

cò soa compagnìa.

Parlé da bin, peui n’alucinassion

chërdrà d’avèj avù.”

Im set stupì, an gola ’n gròss magon.

“Për còs l’hai combatù? ”

Am varda con euj ùmid, mi i-j rispond

ch’i sai nen la soa stòria,

ma che për mi ’l sò cas gnanca lë scond

a l’é; con la memòria

torn dré a re ’Rduin, Guglielm marchèis,

a smija che sté ’n gabia

soens sìa ’l destin dij Piemontèis

combèn ch’a fasa rabia.

“Guglielm l’é stàit ciapà dai sò nemis

e l’àut l’é scapà prima.

Sì ’ndrinta l’han butame pì che amis,

un ròch ’m ësgnaca ’nsima.

Dal fieul, capisse?, ’l fieul son stàit tradì.

Mè sangh l’é stàit mè Giuda.

L’han pijame, l’han portame ’mbelessì,

l’han fame cambié muda.

E mi l’avìa fàit l’abdicassion,

stërmandme ’nt la Savòja.

Son mi ch’i l’hai fàit chiel mè caporion.

Son mi ’l caval ’d mia Tròja! ”

E peui ’s buta a pioré an na manera

ch’l’avrìa dësbogià

le alme giù ’nt l’infern, ma rèida ’ntrera

gorigna e ’dcò ’ndlicà

stasìa mia compagna. “Sensa chiel

magara ’dess fransèis

sì ’ntorn as parlerìa e a rabel

sarìo ij Piemontèis.”

“L’é vèra, ma ’s furbacio sì l’ha ’dcò

pijà l’àutra decision

portand ai foresté ’dcò ’l sò drapò

surtind da la region.

L’é fasse coroné dai Sicilian,

ma peui na piroëtta

dla stòria l’ha pro faje cambié ij pian,

ma ij Sard fan pa baudëtta.

E fesse ciamé rè për finì sì

’m ësmìja ’n pòch da fòj.

Scuseme, maestà, ma ’nt ij vòst dì

son sota ij veri eròj.”

“Andevne, veuj sté sol con mia disgrassia.

Son pa n’esibission !

Un di tùit mè sagrin sara ’nt la cassia

saran: consolassion

n’avrai da ’nt l’àutra part. Mè purgatòri

sarà mia garansìa.

Im pront për scapé via dal mortòri

prontà da mia famija.”

“Ma dòvra ’n pòch ël temp: dij tò pecà

a venta ch’it ësgure.

Ti scota mi. Da sì ’t surtiras pa.

Rason l’han toe paure.

A t’òdia ’l tò Carlin. Da Moncalé

at tirërà pa fòra.

Adess rivërà ’l temp già d’ancontré

bin n’àutra Fomna Mòra.

Ti sern n’àutra compagna: l’ùltim viagi

l’é ’dcò col pì ’mportant.

Pijé mal l’ùltima curva l’é ’n darmagi.

’T lo paghe dòp, ma tant!

Ti ’n vot l’avìe fàit a la gran Sgnora :

la gesia ’nsima al brich

che ’dess goerna Turin, lì,  bela, dzora,

al pòst dij dé antich

’t l’has fàit edifiché: sòn a l’é bin.

Continua ’n cola stra.

Ti eufr, già ch’it l’has gnente, ij tò sagrin

e chila ’t giutërà.

Me Carl imperador a l’ha finì

sò di ’n Estremadura

me ’n frà e ’dess sò maj a son varì

e a vòla ’nt l’aria pura

parèj treuva toa vera libertà.

Vëdras che ste caden-e

saran un bel cadò : an verità

a massëran toe pen-e.”

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

MERCO CANT XXXI

Andoa as fa un seugn dròlo

Che tóiro ’nt la mia ment l’era rojà.

Dëstisse le candèile.

Ël seugn am ciapa fòrt e da cogià

am pòrta fra le stèile.

Desen-e ’d neuve face mi l’avìa

coj di mi già ’ncontrà

e ’dess soe grise ombre ’n sla mia via

tajavo la mia stra.

Maraje sensa deuit am ësgnacavo

ma ’n mes a lor surtìo

le face pì ’mportante ch’a ’mnassavo

e peui dòp ’s n’andasìo.

Ampess col’infernal grama baudëtta

a l’ha ’mpinì ’l servel.

Cò mi l’hai mia bataja, cita Assiëtta,

tut sòn l’era pa bel.

I seugn che ’l vësco Màssim pija a bòte

Dossin, Merlin, Gerard.

“E fa tension cò ti a cole tòte

ch’a chërdo a sti maliard!”

Am crija Giòrz ëd Cher: “Ven a combate!”

e ’l nòbil segusin

con chiel part për la goèra. “Teste mate! ”

dis Còssio ai sò visin.

“Na vòlta mi chërdìa ’d podèj tut”

disìa ’l re blagheur

d’Ivreja tra na lerma e ’n cit sangiut

“Dess viv con sto maleur!”

“Maleur sarà toa ira!” diso ij Pare

chitand ij sò sermon.

“A cor pì fòrt che ti ’nt le soe gare

ës temp, brut caporion! ”

“Sareje tùit an gabia ij prepotent!”

a crija la maraja

“Arduin, Medev, Guglielm! La nòsta gent

l’é stofia dla gentaja!”

E peui faran na fin da fé sbaruv

e’m treuv dzora dël ròch

al temp dël sacrifissi ’n mes a luv

ch’a veulo feme a tòch.

“Difend la toa nassion! Sta nen fërm lì!

Cor lest vers la vitòria!”

bragalo a la mia drita e penso mi

davzin-a la mia glòria.

“Arziga nen la sacra toa pel

për ver o fàuss drapò! ”

Con Mica mila s-ciav a fan rabel

passand l’eva dël Pò.

“A conta ’d pì l’amor! ” dis Aleram.

Mi fas si con la testa.

Sent fomne da Monfòrt con fer e aram

am veulo fé la festa.

Comando e tiro ’d brogg tanti marchèis

e duca e comandant.

An fond la gran biròs-cia ij Piemontèis

son lor ch’ la tiro tant.

El seugn s’antërvujava ’n mila grop

e gnun a m’j’arlamava.

Scapava  ’n mes ai bòsch e ’nsima ai cop,

ma dòp quaidun am pijava.

“Dësvijte, mòla ’d deurme, tirte su!

Tra ’n pòch a l’é mesdì!

Che bifa ’t l’has! Të smije bin sbatù!

Gavomsse da ’s pòst sì!”

L’hai mai avù pì tard durbind mè euj

pì gòj che ’n col di lì.

Dël fià ch’i l’hai tirà m’arcòrd ancheuj,

son pen-a ’dess varì.

“Le masche i l’hai s-ciairà, che grama neuit!”

i-j dis batind mè dent.

Stavira mi ’m pensava ’d finì cheuit.

Che dròla nòsta ment!

“Veul dì che ’l cheur galòpa sërcand pas,

ma arziga ’d nen truvela.

Spatara ij tò gròss dùbit, a l’é ’l cas

s’it veule vita bela.”

“L’é sempe la vrità che ’n pòch s’ëstërma.

Sossì ’m va pì nen bin.

L’é temp ch’i treuva ’dess na mira fërma.

La susto motobin.

Veuj n’ùltima paròla ’n sla nassion

e ’dcò ’n sla libertà

e peui veuj na certëssa ’n religion,

adess a-i na j’é pa.”

“L’é giust ch’it ciame sòn: mè ùltim but

l’é pròpe ’d fé savèj

ste còse ’n sicurëssa : ’t savras tut

cò ’t bastërà avèj.

Passoma ’dess ant l’época ’nciarmanta

andoa a l’han ciamà

me ti còsa ’n sta vita assè ’mportanta

deuv fé la gent ch’a sa.

Për guida noi ciaproma un vej frà

ch’l’ha avù na longa vita.

Scotand le soe paròle ’s capirà

cò’a dura e còsa a chita.”

L’é torna ’l maestral che da ponent

an pòrta ij maj fransèis

an tuta soa stòria prepotent

con noi tròp indifèis.

“Da sì bogioma nen, passëran mai! ”

a crija’n comandant.

Son mila e mila e ’d pì nemis giomai

ananz tra brògg e cant.

“Noi soma la difèisa ’d nòsta gent.

Dré ’d noi j’é pa ’d salvëssa.

Se ’ncheuj noi finiroma, tnilo a ment:

doman a diran mëssa

an nòsta capital coj animaj

ch’an veulo conquisté.

Andoma a fé capon tuti sti Gaj,

brusomje ’n sël daré.”

Deuv nen, chërdo, conté dj’eròj dl’Assiëtta.

A viv ’nco la vitòria.

L’é fòrse la pì bela, fòrta e s-cëtta

ch’i l’hai ant la memòria.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

GIOBIA CANT XXXII

Andoa a meuir Baron Litron

“Arcòrdte col fiulin.” e ’m mosta un

“Lo ’ncontreroma ’ncora.

Ma dess lassoma ’s pòst. Sì mincadun

l’ha vist soa vera ora.”

Pòch dòp chèich ann pì ’n là un let ëd mòrt.

“Chi a l’é? ” “Baron Litron.

Tra tùit ij cap chiel l’era grand e fòrt.

Salvà l’ha toa nassion.”

Lì ’ntorn a giro rè, gran generaj.

J’é gnun-a pì speransa,

tròp gram e tròp gorign son ij sò maj.

La Nèira a fà soa dansa.

“Pioré gent dla sità e barotin,

ël nòst amis alman

l’é quasi a l’ùltim fià: un cicinin

e ’ncrosiërà soe man.”

A j’eufro l’òr, ma chiel as na lontan-a:

“Veuj nen esse tròp grev.

L’é dura la bataja: ròba van-a!

Lassèjla ai sensa frev! ”

A j’eufro ’d monté àut, prim general,

ma chiel dis torna ’d nò.

“I sento già le masche ’nt ël brut bal.

Tròp gram l’é ’l mè badò.”

“S’it pàire nen d’acòrdi, ma ’l batésim

at ven già pròpe a taj.

Parèj sgairëras pa gnanca ’n centésim,

polida tùit ij maj.

Andé! Ciamoma ’l vësco turinèis.

An pressa! A dura pòch!

Pregoma ’nsema a tuti ij Piemonteis

ch’it pàire ’ncora ’n tòch.

Për peui giutete ’nt l’ùltima toa barca

ël Rè sarà ’l parin.

Che garansìa ’l tìmber d’un monarca!

Dëdlà finiras bin.”

“Mersì’v dis pròpe ’d cheur, ma ’l desideri

pì fòrt che ògni còsa

l’é col ëd nen bogé ’dnanz al misteri.

Sërché ’l pais dla lòsa.

Na tomba da barbet, sòn mach am manca.

Se pròpe ’m veule bin

fé sòn. Sent che ’l mè cheur già quasi s-cianca

mia vita e ij sò sagrin.”

St’òm sì l’ha pro giutà gent forestera

e’d n’àutra religion

e ’n fin l’ha mach ciamà na cita pera

salvand n’àutra nassion.

J’é ’n giovo setà ’n broa a cola tomba,

a studia ’l sò avnì.

Sarà bel sbalucant ò ’n catacomba?

Peul nen decidlo lì.

Soa mama l’é valdèisa, ’l pare nò

e sòn lo fa pensé.

A seugna ’d trové glòria ’n riva al Pò

sa ’ncora pa me fé.

“I sai che la vrità deuv esse un-a,

ma ’s farà mai trové?

Doe lenghe e doe fè già da ’nt la cun-a

i l’hai trovà tra ij pé.

I chërs, fan ij sò gir ël sol, la lun-a

adess im na treuv tre.

Barbet, cris-cian, deista, a-i va fortun-a

për serne la mej fe

Podrìa feme àteo italian,

che gròssa varietà,

ma ’nvece ’d feme gòj seufr come ’n can

sërcandla sta vrità.”

“T l’has vist? ’T ses pa ti ’l prim che al mond as ciama

còs fé, pensé, amé.

A venta avèj na ment nen pròpe lama

ma ’s treuva còsa fé.

Sautoma ’dess mes sécol, va a scoté

’s fiulin cò ’t dis dòp tant.

Ti goerna toe paròle, ’t peul giuté

e butje ’nt ël tò cant.”

“Sperava ch’it rivèisse. Son malavi.

L’hai arseivù ’l comand

dë sté a speté n’omet che ’n pòch pì savi

d’ ëvnì a sta sërcand.”

Ël vej ch’am dis tut sòn a l’é ’n cit frà.

L’é strach, ma l’ha na vos

ch’a fa smijé ’l nòst mond tant pì dlicà

gavandje tante cros.

“L’han dime ’d conté bin tuta la stòria

dla gent dla mia famija

fasend ch’a staga tut an toa memòria

ch’as deuv nen ranché via.

Noi j’ero tanti frej, pì ’d na desen-a,

Mach mas-c noi eut i j’ero.

La mama a l’ha cudine ’d bon-a ven-a,

tranquij come ’d bebero.

L’é vnùit però ’l moment quandi ’l vej mond

l’ha ’ncaminà a giré

pì fòrt e ’nco pì fòrt giostrand an tond,

l’ha pa podù fërmé

për via ’d certe ideje dij fransèis

che mai a vivo pasi.

A l’han dovù cò core ij piemontèis

ch’soens a van pì adasi.

E come doe stisse tant davzin-e

a-j basta mach droché

an mes a ’n temporal ò ’n pieuve fin-e

ant un ò ’nt l’àut giassé

ansima ai mont pì àut për peui trovesse

an mar tut diferent

parèj se ’l temp a veul nen anciodesse

a-j càpita a la gent

l’istessa sòrt ëd l’eva. It conterai

le stòrie dij mè frej

stërmandte nen le còse che mi i sai,

j’afé ’dcò ij meno bej.

A sia sòn për ti d’ansegnament.

Ten sempe bin da cont

còs l’ha mostate ’n di la veja gent.

’Camin già ’l mè racont.”

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

VENNER CANT XXIII

Andoa a conta’l frà

“Ël prim l’é mòrt da tant, l’era scritor,

a l’era amis d’Alfé.

L’ha avù na gran fortun-a che ij sutror

ciapandlo për ij pé

a l’abio nen lassalo mai rivé

ant l’época dl’orissi.

Ed tut ël batibeuj che dòp a j’é

l’ha gnanca vist l’inissi.

Parlava ’d libertà e dj’Italian,

ma gnun l’arcòrda pì,

an fond l’era ’n cacam me l’Astesan,

teòrich, gnente ’d pì.

’S deuv dì però che chiel l’ha mai fàit mal

e gnanca ai sò nemis,

ma l’é vivù ’nt un’época, ’m n’ancal

a dì da grass barbis.

Lë scond l’era soldà. L’é mòrt an goèra

an mes ai savojard

quand la rivolussion l’é ’ndà ’nt la tèra

dëdlà dij gran baluard.

A l’era ’n bon barbèt, ma ’dcò fedel

dël nòst glorios drapò

combèn che a lor l’han faje tant rabel

martlandje come ’d ciò.

La fòrsa dij fransèis e dla maraja

a l’era come ’n diav.

A l’han ciapà l’armà drinta na tnaja

massand ij gram e ij brav.

Sò còrp a l’é ’nt la tèra dl’Àuta Comba

savrìa nen andoa.

Doi ròch e ’n pòch d’erbëtta a-j fan da tomba

con gnun-a cros an broa.

Ël ters, bajèt cò chiel, l’ha cambià testa,

a l’ha chërdù ij fransèis

pensand che cole assion, miràbij gesta

servisso ai pòvr valdèis.

Con tanti ’d costa veja religion

son stàit soldà fanàtich.

Për fé na neuva lìbera nassion

massavo j’antipàtich.

Giravo ’n tùit ij pòst për fé pì fòrta

la tèra dij fransèis.

Se peui j’àit s’arvoltavo bele mòrta

lassavo ai piemontèis

la pàtria dij sò pare. Mi sai pa

andoa a l’é finì.

Girava a vòlte ’l vent an cola età,

un di chiel l’é sparì.

Un quart anvece l’era sitadin

dla rassa dij borghèis.

Da sùbit l’é passà ’nt ij Giacobin

sperand ant ij fransèis.

Purtròp dëdnanz a j’euj chiel sempe avìa

un fum gris dël servel

ch’a l’é ’l përfum maliard dl’ideologìa

e ’n mes al gran rabel

l’ha gnanca pì ’ncorzusse che ’l pais

odiava ij foresté

sugnand ëd sauté ’dòss ai sò nemis

për feje peuj s-ciopé.

Avind sperà ’nt un’alba d’un mond neuv

për pòch l’é stàit beà.

La lòsna dël Setsentnovanteneuv

cò chiel a l’ha massà.

El quint l’ha combatù da l’àutra mira,

l’é stàit un grand brandé.

Tacavo ij nen cristian con fòrsa e ira

lassand pì gnun tra ij pé.

Ij bòsch e le campagne j’ero ca

për tuti sti brigant.

Da lì sautavo ’nsima a le sità

flinand tùit j’ocupant.

Con lor j’era dij prèive e dij sassin,

la gent a sbaruvavo,

ma quand ij Gaj fasìo come ij crin

agiut a lor ciamavo.

Dòp glòria pòchi mèis Napoleon

a l’ha vinciù a Marengo

e tùit coj insorgent e ij caporion

a son finì a ramengo.

Na manco ’ncora doi. Ël sest l’é stàit

dotor giù a Turin.

Sai nen bin còs l’avìa lì peui fàit,

ma l’ha passà ’d sagrin.

A l’era amis dël Calvo, ’l gran poeta

che prima a l’ha chërdù

che ij Gaj portèisso ’d bin, peui an boleta

sò còl a l’ha storzù.

Cò chiel l’ha denunsià peui la gramissia

dij frej nòst invasor.

Parèj con lor l’ha avù n’inimicissia

con bòte e gròss dolor.

L’é mòrt sensa s-ciairé la libertà

an tuta la soa stòria,

ma tanta bon-a gent a l’ha giutà

e sòn l’é la soa glòria.

Për l’ùltim còsa dì? A l’é ’nco viv,

catòlich liberal,

më smija ’n corsa vers destin cativ,

borenfi d’un gròss mal.

L’é giovo, ’d n’àutra época, dl’avnì.

A pensa ’n italian.

Mi pens che di bin gram a vniran sì

sërcand nen tant lontan.

Mi spero’n di pì pasi ’l nòst doman.

Deuv esse mej che ’ncheuj.

La gent a deuv capì: dovré le man

at pòrta sempe a meuj.

Parèj mi l’hai finì con mia memòria

che ij lìber conto nen

parland mach dla richëssa e’d fàussa glòria.

Mi pregh ël di ch’a ven:

lo fasa ’l nòst bon Dé ’n pòch pì pacìfich

fërmand la grama goèra,

dësnò a-i sarà pa gnun destin magnìfich

për nòsta straca tèra.”

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

SABA CANT XXIV

Andoa a rivo le rispòste

“Ël ròch an mes al ri ’dess veuj s-ciairé.

Son niss, motobin strach.

I sërch paròle certe për cambié

un mond ëd falabrach.

Im gir, ma ’s ghicc l’é fat, un treu dij crin,

am moca mie speranse.

Un tuf për mi j’uman, dan mach sagrin,

son gnech dòp mila danse.

’T ses vej. Spero ’dcò savi, dimlo ti

se tut a l’ha na fin.

I rus e rogn me ’n biro sbacalì,

mi veui s-cianché ij confin.”

Im camp ëdnanz ai pé dël vej sapient:

“Confess-te prima, su!

’Ncamin-a con l’amer dël pentiment.

Sarà tut rispondù.”

“A chi confess e còsa? Mi i sai pa

se ’l cel l’é veuid ò pien.

Sò bleu tuta mia vista l’ha coatà,

veuj core, ma ’nco fren.”

“Me ti mi j’era ’n temp, i l’hai sërcà

na stra për l’infinì.

Për brich e mont la mia felicità

fin quandi ’n bel sant di

l’hai vist che ’ncora prima d’àutri òm

l’avìo fàit la stra

che ’ncora mi sërcava: n’onestòm

tut sòn disìa già.

An mes a l’aluvion ’d lìber fransèis

a l’é rivà sì ’dcò

n’uvrëtta ch’l’hai lesume ’n pòchi mèis

divin e uman cadò.

Cudiss ij sant pensé ’d monsù Pascal

chiel si sapient cristian

e lòn a l’ha dësblame ògni mal.

Da ’ntlora mi i son san.

L’ha dit che ’l giust l’é sempe stàit ramì

ëdnanz a col pì fòrt.

Da sòn a vniran tóiro për l’avnì

e fam, dolor e mòrt.

La fòrsa e la giustissia van unìe

ma l’òm ’s costuma pa.

Për fé na sossietà pa d’àutre vie

as treuvo: mach dëdlà

sarà la perfession. ’Dess mi sai nen

cò fé, giomai son vej,

ma vëddo con neuv euj tut lòn ch’a-i ven,

event gram brut e bej.

Ti ’t parle ’d libertà, ma chiel a dis

che na maledission

për tanti òm a l’é. Pa benedis

ël serne ’l sapienton.

Për nen pensé a coro come ’d fòj,

disìa già Lucressi

sërcand mila piasì, coj dur e ij mòj

sautand ëd paghé ’l pressi.

Se ’nvece l’òm s’avzin-a fin an broa

dël gran mister dla vita

as treuva pì ’nterdit, sbassa la coa

che prima aussava drita.

Dij di ’s sent come ’n poj, dij di me ’n Dieu

savind nen ël përché.

St’anfibia vita trussia come ’n feu

s’a scota nen la fe.

Na nìvla coata ’l sol, ’s na sta stërmà,

ma ’l càud as peul già sente.

Parèj Nosgnor ’s n’arpòsa ’ndisturbà,

ma ’l gram ’s deuvrà peui pente

s’a chërd ch’a-i sìa gnun: a venta dì

s’as sern ël nèir ò’l bianch,

però a venta gieughe, a son falì

s’as cogio ’nsima ’n fianch.”

Për ore a l’ha parlame e i l’hai chërdù

a lòn che chiel disìa,

peui dòp ij mè pecà chiel l’ha sentù

e a l’ha campamje via.

Son stàit anginojà. L’assolussion

fasìa ’d mi un sant,

ma presto ’nt ël servel neuve question

chërsìo: arzist pa tant.

“Tut sòn a va pro bin, ma ’m manca ’ncora

savèj dla mia nassion.”

“Difende e taché nen sarìa ora

ch’a fèisso ij caporion,

me i dis: se gnun a passa ’l sò confin

goernandse la soa tèra

a évita ’n baron ëd gram sagrin

e dzora tut la guèra.

La fòrsa e la giustissia ’nta gropé.

J’é gnun-a àutra via,

dësnò ’s mond sì vëdrà pa mai chité

sta grama maladìa.”

“Sarìa tut finì.” l’ha dime chila

“’T sas tut. Saluta ’l frà! ”

E mi ’d mersì n’avrai disune mila

lassandlo peui sol là.

“Antlora dess t’im lasse peui ’dcò ti? ”

l’hai dit piorand già quasi.

“Ancora na j’é ’d temp. ’T lasso pa sì.

Toa ment va ’nanz adasi.

Mach quandi pì sigura mi i sarai

i cambierai mia stra.

Dess mi deuv controlé se ’l mè travaj

a dura ò già ’s na va.

’T compagn vers neuve età

përché son amportante.

Conòss toa strachità, ma a-i manca pòch

ëd còse a-i n’j’é pa tante.”

Montavo ’nsima ’n brich ant l’ora tarda.

“Adess ti ’t sas preghé.

Surtoma da ’nt ël bòsch e dess ti varda! ”

I son drocà ’n sij pé:

Orion s’aussava lìber ant ël cel

portand ij tre sovran.

Cò mi dess arnassìa e a l’era bel

fé lòn che ij giust a fan.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

DUMINICA CANT XXXV

Andoa ancamin-a’l Risorgiment

Parèj soma rivà ’nt ij di dj’eròj

ò fòrse l’é mej dì

al temp quandi për causa ’d doi rè fòj

nòst ni a l’é finì

an mes al brut paciòch ëd l’unità

dla pàtria dj’Italian

e ’l bel a l’é che gnun a l’ha ciamà

ch’i fusso ij capitan

dla riunificassion. Me ’d portoghèis

pensavo noi d’intré

an tute le region, ma ij piemontèis

l’han pro dovù paghé.

Se mi l’avèissa mach scotà la scòla

l’avrìa mai podù

decide se dij sant ò dij badòla

l’avìa conossù.

Dòp sent e sinquant ani ancora a-i va

coragi për toché

j’icòne che ’nt la ment a l’han stampà

ëd coj ch’a peudo fé.

Ma se lë sgiaj un pòch superereve

na bela narassion

i veuj dabon con gòj adess conteve

disblandve n’ilusion.

I l’oma ’ndà a trové ’nt ël cheur dla neuit

ël pòvr cont ëd Cavor

e chiel a l’ha parlane con bel deuit

dla tèra, sò amor.

« Soens noi s’ancontroma quandi soj

an lassa la polìtica

parland ëd tùit j’afé e nen mach coj

dla fàussa patria mìtica.

Camilo, l’hai portate da ’nt l’avnì

n’òm nà da la toa tèra.

S’i scote lòn che chiel a l’ha da di

vëdras me ch’a l’é vèra

che tut lòn ch’it l’has fàit a l’ha portà

tò mond a l’agonìa,

la neuva toa nassion a l’ha passà

na vita foravìa.”

Alora a l’ha ciamame col’omet

dle ròbe dij mè di.

’S viscava ’n certe mire me ’n brichet

restand cò sbacalì.

“Ël temp i l’hai pa avù s’i scoto ti

për vëdde fin an fond

còs l’hai con gran passiensa costruì

cambiandlo sto vej mond.

Darmagi a l’é scoté che ’ncora pòch

am resta ’ncheuj da vive

combèn ch’i sìa ’n sl’onda già da ’n tòch

sarìa ’nco da scrive

la stòria pì gloriosa, ma passiensa,

an fond a dipendìa

pì nen da mi ël gieugh. As peul sté sensa

’d na vos, ëdcò dla mìa.

’S ëstudia ’nt ël tò temp ancó la stòria

d’ës nòst risorgiment

ò l’é perdusse fin-a la memòria

dla nòsta pòvra gent ?”

E ’ntlora i l’hai parlà dël batajé

e dle camise rosse

dla gent garibaldin-a, dj’àutri afé

vrità amère e dosse.

“Nosgnor, republican soma finì?

L’é Roma capital

e ’l Papa ’s na sta ’ncora ’mbelelì?

Finìa l’Austria mal?”

“ ’Dess basta!” crija chila “Con l’avnì!

’T ses pa autorisà.

Adess ventrà pro ’ndreumlo e ’nt ël ri

dël seugn chiel a chërdrà

d’avèj passà ’n pò ’d temp. Ti ciamje pura

cò ’t veule. Savrà pa

pì tard còs a l’ha dit. Për soa natura

a bogia pa ’l passà.”

“ ’T am mostre l’àut famos, col Garibaldi

ch’a l’ha tant combatù? ”

“Col nòm l’é anatema. Gnun-a rima

con chiel ò ’n mal fotù! ”

“S’i veuj vardelo ’n facia ’nta scoteme.

Veuj sì Camisa Rossa.”

“D’acòrdi. Se sto di ’nta ruvineme

ciamrai Facia da Cossa”

Fasend un gieugh dij dij a l’é rivà

ël brav gran comandant,

ma chila da la flin-a a l’é s-ciopà.

Na furia ’n sël gigant,

sautandje al còl d’ ësgiaf lo sacagnava.

“ ’T ses mach un brut pajasso.

’T l’has fane ’d boricade!” a-j crijava

“Ma dess mi sì ’t ramasso.”

E chiel tra doi armari l’é stërmasse,

me ’n rat an na reinura

e peui ëd sauté fòra l’é fidasse

mach dòp e con paura.

“Va vìa, at manco pròpe le ocasion

për fete propaganda.

Toa ombra ’nco ’nnivola ’l nòst canton

ëd gent ch’a dreum an branda.”

E peui l’oma lassalo tardoché

dal cont: “J’ùnich confin

da furb son coj dl’acòrdi che a Plombié

i l’oma fàit da bin.

Lo sai che ti pì ’n là veule combate,

ma l’é na drolarìa.

Ti scot-me mach na vira: tante nate

it deuve gavé via ! ”

“Përché ’v la piJe tant con col pòvr òm?

A l’é la libertà

che sempe a l’Ha servì. Ël sò gran nòm

doi mond l’Ha conquistà.”

“ ’T vëdras che libertà ch’a l’ha portà

nen mach a j’Italian,

ma a chi ’t ciamava già Soa Maestà,

fieul d’un maslé toscan! ”

LUN-ES CANT XXII

Andoa a j’é la vision dl’infern

“Se ver a l’é ch’a-i sìa gnente’d vèra

ël tut sarìa fàuss,

ma ’ntlora j’é na frase su sta tèra

ch’as peul nen pijesse a càuss.

L’é cola che ressiand le gambe a tute

le fàusse vrità ’n fila

për vàire ch’it ësfòrse e ch’it la giute

peul nen ressiesse chila.

It vëdde? I l’hai butaje na minuta

për dete sigurëssa

ch’a j’é na verità ch’a fa sté muta

la gent sensa certëssa.”

“I stago pròpe mej, i peuss bin dilo,

ma fërmte nen an mes.

’T lo s-ciàire che ’s dëscors venta finilo

për mi e për col ch’am les.

Setomsse ’n riva al fium dla conossensa,

tastomne l’eva sclinta,

beivomne a cite stisse con passiensa

lassand ch’a sgura ’ndrinta.

Ti mostme pass dòp pass ël giust senté

ch’a pòrta ’n ponta al brich

dla sacra verità: sota ij nòst pé

disbloma neuv e antich

misteri e faussità, ideje erétiche,

gròss boro ’d nòsta siensa.

Proposission ’nalìtiche, sintétiche,

fé luce ’ns l’esistensa!

Peui quandi i conossrai la verità

veuj femne cavajer.

I la spatarërai për le sità

massand j’eror ëd jer. ”

“Cor pian, cit poj uman! ’Nt ël fond dla pauta’t

trovave pòch temp fa.

Adess la toa superbia a l’é bin àuta. At

fa vëdde tròp an là.

Cò ’t chërde, che na fòrmola aritmética

a peula fé conòsse

ëdcò la verità la pì ermética ?

Sarìo tùit a nòsse.

Un tóiro d’equassion, ëd rèis quadrà

at portërà a la fin

ëdnanz a ’Ncarnassion ò Trinità,

le ciav dël tò destin ?

Dess basta ciance! Coat-te ij pluch ëd sënner,

’nginojte Salomon,

ëdnanz a l’Anciodà ’n sël Bòsch dël Vënner.

Mach Chiel a sarà ’l mon

che ’n di ’t portërà ’n cel : gnun àutra tor

pudrà porté pì ’n su.

S’it sente ’l tò servel ch’a sàuta e a cor

ti scota ’l cheur pì ’n giu.

’T l’has vistlo ’nté ch’it ses ? Girte ’n moment! ”

Teror e maravìa

a l’han drocame adòss s-ciairand na gent

bin mës-cia e foravìa

s-ciassà ’n sla riva ’d n’ìsola bagnà

da ’n mar potent e scur.

Dëdré ’d cole person-e ’n mond brusà,

vulcànich, ëd sigur.

Colòne ’d  fum bujent peui as campavo

come a brusèisso ’l cel

e spluve giàune fin-e me ’t tocavo

viscavo già la pel.

“Me foma a passé ’l mar vers l’àut pais.

Me foma a vive ’nt j’onde? ”

Ma ’l feu l’é sota ij pé. La tera a fris,

madame nèire e bionde

con sòcio, òm e fieuj finìo ’nt l’eva

d’un frèid giassà e smòrt.

Me a fusso mach na pera gròssa e greva

sghijavo ’n mes ai mòrt

A j’era tra coj òm coj ch’a contavo

me fé a campé ’n pont

dëdlà ’d col’eva grama, ma a trovavo

mach nùmer. Àutri pront

sautavo ’nsima a bòsch, doi tòch crosià

e ’l cheur con la speransa

che cola pòvra barca a-j mostrërà

na tèra ’n lontanansa.

Spetàcol grand e dur, vàire person-e

a gala su ste cros

e coj tacà ’n sla tera a peudo smon-e

mach por fin ch’a l’han vos.

Ma j’òm ch’as chërdo furb e a baso tut

’n sla fàussa ’nteligensa

a lasso nen la riva, stan nen mut

ëdnanz a l’evidensa.

“Ansima a col boschet, me ’t pense peui

’d rivé da l’àutra riva?

Conòsse le corent? I’ndeve a meuj.

La gent a resta viva

mach sì. Noi troveroma la manera

për felo bin ës viagi.

Na neuva nav pì lesta e pì legera,

an manca pa ’l coragi.

Col di noi soneroma la partensa.

’Nta avèj ’l material giust.

La siensa ’n darà fòrsa e ’dcò prudensa,

nen bòsch già mars e frust.”

Finì l’avìa pen-a ’d fé ’l discors

l’òm furb quandi la tèra

l’ha dàit un brògg ëd tron, me ’l crij d’un ors

e vers na sòrt amèra

l’é ’ndàit. Gnun a lo piora e ij sò sermon

peul feje a mila spluve

ch’anvisco còrp e ment dël sapienton

lassand pa dré ’d part cruve.

Peui chila a l’ha cambiame l’orizont

disendme d’arcordé

la fin ëd coj che Dieu l’han fàit dij cont

lassand la fè dëdré.

E dòp s-ciairandme gnech e sbaruvà

l’ha dime: “Tirte su !

At basta për nen fete ’nco cissà

cò ’t l’has già conossù.”

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

MARTES CANT XXIII

Andoa as combat Barbarossa

Për feme dësmentié a l’ha pensà

ch’a l’era pro ’l moment

’d lassé col pòst tant gram già visità

për vëdde ’d neuva gent.

Parèj soma finì da Barbarossa

ò mej daj sò nemis.

Da ’n tòch stofià da chiel me ’l vin ch’a mossa,

ch’a s-ciòpa dòp ch’a fris.

“Përché ’t l’has tanta pressa? Sempe a core!”

ma chila ’nco pì fòrt

trotava come manchèisso pòche ore

a esse sotrà mòrt.

“L’han quasi passà ’l Sesia, peuss pa ’ndé

pì ’n là, finiss mia tèra.

Mia seure milaneisa sent crijé,

am la fa vëdde ’mèra.

A venta ch’i’ncontroma nòsta armà

bin prima dël bel fium,

dësnò ’s na torneroma ’n nòste ca

avind ciapà mach fum.”

Ma pen-a chila a chita ’d ciaciaré

un cit ploton mi s-ciàiro.

A coro come lòsne, lest ij pé

me coj che pòch a pàiro.

“Ël cap l’é Giòrz ëd Cher, arcòrda bin

la neuit quandi ’l gran feu

l’ha piasse soa sità e coj sassin

vorìo fene ’n beu

anvece che n’òm lìber: ciamje pura,

cambioma nen la stòria

s’as fërma ’n cicinin: tant gnun a sgura

soa flin-a e soa memòria.”

“ ’T savèisse chi ch’i son!” i l’hai parlà

“Son quasi ’n tò visin

combèn che mila ani l’hai passà

për vëd-te da davzin.

Mi ven da j’ùltim brich ch’a l’ha ’l Monfrà

an facia al Canavèis

combèn ch’i toca quasi la sità

ch’a goerna ij piemontèis.”

Chiel dòp a l’ha vardame ’n na manera

me ’s vardo ij coto fòj

e mi peui son stërmame dré ’d na pera

con fìdich e cheur mòj.

“Sai pa còsa ch’at passa ’n cola cossa,

ma gnanca veuj savèj.

Noi soma coj ch’son contra Barbarossa

se sòn at peul piasèj.

El cap dël tò Monfrà ’m pias pròpe nen.

Na lìbera sità

noi j’ero. Dess batroma chi ch’a ven

për fene la vijà.

L’hai gnanca bin capì tut lòn ch’it dise.

Chi a son ij Piemontèis?

E soa capital? Son sità amise?

Son nòbij ò borghèis? ”

Antlora i l’hai capì che tròp an là

i j’era pròpe ’ndàit.

L’hai dit ch’a j’ero mach mie folarià

e chiel parèj l’é stàit.

Dòp lòn l’ha dësmentià la mia presensa

e ’dnanz ai sò soldà

bin fòrt a l’ha crijà: “Nòsta esistensa

dipend da come a va

la lòta ’n costi di. Saroma s-ciav,

sì, s-ciav ancó na vira

s’is batëroma nen come dij diav

con tuta nòsta ira.

Da tuti ij pòst lombard ch’a l’han coragi

a rivo ij combatent

e noi an fond a’s longh e cativ viagi

l’avroma ’ncora ij dent

për mòrde ’l cul dël rè e dj’àutri Alman.

Saroma ij cassador.

Scaprà come na levr con dré ij nòst can

ël gran imperador.”

Peui tùit a l’han butasse ’ndrinta a l’eva

portand an sle soe spale

speranse, por e l’armadura greva

decis e sensa bale.

Con j’euj l’oma seguì l’armà nostran-a

fin ’doa ch’as podìa.

Ij lìber conto ’ncora la burian-a

dla bon-a gent tradìa

ch’a l’ha vinciù për tùit la gran bataja

unì ’n lega lombarda.

Se peui quaidun dësmentia sta maraja

l’é n’ànima bastarda.

“Përché” l’hai ciamà mi “l’oma batusse

ansema ai nòst visin?

Bin pòch dij nòsti òm a l’é savusse.

La glòria? Mach frisin.”

Smijava ch’a ordinèissa ij sò pensé

e peui l’ha rispondù.

“La gent dëdlà dël fium sa bin blaghé,

tant pì dij car monsù

ch’a vivo ’n mes a noi, ma ’dcò pì viva.

Chèich vira a deuv tiré,

ma dòp con gent pì calma e meno ativa

noi troteroma dré.

A bogio fin-a tròp, tant pì che noi.

Chèich vòta portoghèis

as pijo e pòrto a ca còse che coj

bajeur dij piemontèis

l’han anventà për prim, se mai l’avèisso

avù tut nòst panel

sarìo capital, se mach passèisso

al nòst mond calm e bel

na frisa d’energìa.., ma passiensa.

Noi soma pì tranquij.

An pias gòdla pì pasia l’esistensa,

pijé sgiaf sentind gatij.

An fond s’a fusso stàit pì fortunà

mi ’dess sarìa mòrta.

Son sì bastansa viva e rispetà

e pijoma lòn ch’an pòrta.”

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

MERCO CANT XXIV

Andoa a scrivo ij Sermon

I sento che la pressa ’dess a ciapa

la fomna dël mè viagi

che fin a pòch temp prima a l’era fiapa,

ma ’dess ël sò passagi

’s fasìa assè pì lesto. Mi i sentìa

sauté ’l sò cheur pì fòrt

me i fussa na grandiosa energìa

che chila a possa fòrt.

’S fërmoma sota l’ombra d’un ciochè

che ’nt ël matin d’auteugn

s’ëslonga për podèj ëdcò ’mbrassé

un bel castel da seugn.

Un prèive giomaj bòrgno l’é setà

ansima a na cadrega

e për podèj fé ’d ròbe l’é giutà

da ’n giovo sò colega.

Ansima a ’n taulinet a son prontasse

un feuj ëd pergamen-a,

dl’anciòst, na piuma, ’l vej a l’ha gavasse

parèj quasi ògni pen-a.

As buta lì a detè al giovinòt

quaidun dij sò sermon.

A tiro ananz da ’nt l’alba fin a ’n bòt

e sensa dj’obiession.

Ampess noi stoma lì, am ciapa neuja.

“Chi a son sti doi? ” ciam mi.

“I pens ch’it lassërai con la toa veuja.

Sò nòm son restà sì.”

“M’ësmija” dis ël giovo “d’avèj già

sentule pròpe tute

le stòrie che sì scriv. Capisso pa,

ma ciamo ch’it am giute.”

“J’é gent tanto pì veja che ’nco scota

tut lòn ch’i l’hai da dì

e ti ch’it ses nà jer barbòte sota? ”

Soa vos as sent ëd pì.

“Ti dimlo, ’t ses ëstrach ? J’é gnente ’d mal,

ma treuva nen ëscuse.

Giovnot mach bon a cassa ò ’n mes al bal!

Foson-a, dòp it ruse! ”

“Mia lenga sensa deuit peuss pa fërmé,

ma sòn l’é për amprende.

Se ’dess peuss fé na sosta i veuj ciamé,

ma pròpe sensa ofende,

ël but dël nòst travaj. Mi i ciam tre còse.

La prima l’é ’l gran cost.

A venta rangé ij cop, caté dle lòse,

Noi soma s’a l’é cost

tut lòn che noi pudoma fé con costa

pressiosa pergamen-a?

Vendomla e peuj éd sòld con lòn ch’a costa

n’avroma na tranten-a.

Lë scond dij dùbit l’é: quaidun a dòvra

tut lòn che noi scrivoma?

Mach noi pudoma lese e la gent pòvra

a scota lòn ch’ disoma.

Mach mi l’avrai l’onor ëd lese sòn.

M ësmija ’n gròss sgairé

e peui me tùit cò mi già sai bin lòn

che ’n preive deuv conté.

Për ùltim, ma ’mportant. Përché ’l volgar ?

Duvrèisso sì ’l latin

le gent an capirìo fin al mar.

Sossì quat campagnin

e peui l’é gran fatiga scrive ’n cros.

J’é ’d son ch’a son bin brut

e ’s lasso nen gropé. Che dròla vos!

Sarìa mej sté mut.”

“ Tant mej penso sarìa fé mut ti,

adess da brav, sta ciuto.

Vëdrai s’i peuss dabon fete capì,

mè cit galet saputo.

Ti ’t l’has parlà dël pressi: pensa ’n pòch

che còs a l’é ’n mercà.

Quaidun ch’a veul quaicòs e a l’ha doi tòch

d’argent a treuva là

chi a l’ha lòn ch’a veul l’àut, ma ij mè sermon

l’han gnun ch’a veul cateje.

L’é giust? Se pij për bon-a l’obiession

duvrìa gnanca feje.

Ma scrive l’é me ’l cant ò me ’l parlé

s’it sente ’t deuve felo

combèn ch’a-j sìa peui gnun tant brav che

st’ësfòrs veula paghelo.

Se mi dovrèissa j’euj l’avrìa pa

da manca dël servissi,

ma ’dess che ’s mal a mi l’é capità

peuss pa segue ’l caprissi

Peui parl dla vita eterna: pì pressios

a l‘é quaicòs al mond?

Passoma a l’àut tò dùbit. Fé ’l noios

da ’nsima fin an fond,

ripete agn dòp agn l’é na fortun-a

për tùit ij nòst fedej.

Parèj lor as costumo : da la cun-a

a sento ij ritornej.

Adess la fè për lor a l’é ’d natura,

lor peudo ’ndé pì ’n là

e fela vnì pì fòrta e ‘n pòch pì mura.

Sarìa ’n bel pecà

dovèj parte da zero ògni matin.

Mi i faso mach n’arciam

ëd còse ch’l’han già ’ndrinta e ij tò sagrin

mi i-j lasso ai gran cacam.

Për ùltim nòsta gesia a deuv parlé

la lenga dij sò fieuj.

Combèn ch’a sìo pòch im fas scoté:

l’é sòn mach lòn ch’i veuj.

Farìo ’n gròss pecà a nen stimé

bastansa degn n’idiòma

për comenté ’n Vangel. L’é ’n brut afé:

veul dì na gesia ’n còma. ”

“Lassomje ai sò sermon ! ” dis tra ’l sangiut.

“Ël vej” pens mi “la onora.”

As mës-cio la speransa e ’l magon brut

e chila stërmà piora.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

GIOBIA CANT XXV

Andoa la gent a s’anrabia

“Dabon i l’eve ’n prinsi ’nt una gabia? ”

“Nen prinsi, ’l gran marchèis.

A crìja come ’n mat, a smija ’n rabia,

con chiel son pa cortèis.”

I j’ero ’dess passà ’nt ël mond mandreugn,

Lissandria la sità

andoa a l’é finì col grandios seugn

dij nòbij dël Monfrà.

A l’era pendù ’ndrinta al Palass Vej

e tùit d’antorn riìo.

Dël sirco lë spetàcol l’era mej

e gnanca lo savìo

ch’a l’ero’mbarbarì, tut àut. Pensavo

d’avèj la siviltà

tra ’d lor mentre ’l marchèis che lor trussiavo

a l’era ’l brut passà.

“S’i fussa pa stàit sì, ’dess tùit ’Gioin

sarìe, s-ciav fransèis,

ma mi l’hai combatù con coj sassin

salvand ij Piemontèis.”

“Noi soma nà gent lìbera, an pias pa

sté sota rè ò marchèis.

Përché ’t ses vnùit bin fòra dël Monfrà ?

Ti fin-a ij Turinèis

pensave ch’at servisso! Fòl fotù!

A riva la toa fin,

adess l’é mej lassete lì pendù.

Rigreta, gram sassin! ”

Peui quandi l’han lassalo ai sò pensé

i soma rivà noi

e chiel an dëspresiava me ’d vaché,

me i fusso brut vóit poj

vardava ij neuv rivà: “Da ’ndoa i rive? ”

“St’òm sì ven dal Monfrà.”

“Alora libereme, peuss pa vive

ampess ampërzonà.

Noi soma ’d sangh regal, sti sitadin

as chërdo chissà lòn.

Noi l’oma combatù ij sarassin

e ’dess an riva sòn.

Noi soma ij fieuj glorios ëd l’Aleram.

A l’é n’imperador

ch’l’ha dane coste tere, fer e aram

as mës-cio pa. L’onor

l’é mach dij cavajer e ij gròss comun

son fàit da campagnin

ch’a l’han scapà dai camp. A j’é quaidun

che ai gram Alessandrin

a daga ’n pò ’d rason? L’avèisso ’d deuit

starìa pa sì ’nt l’aria,

ma a son mach dij baròt, a spusso, cheuit

dal sol con la malaria.”

“Però! Che bruta bifa! ” mi i pensava

scotand cole parole.

Sbrinciava già tròp longh quandi a pissava.

Për chiel maraje fòle

a j’ero ij sitadin. Dla libertà

ël gran valor l’hai lì

dabon pròpe sentì, l’hai ringrassià

për esse n’òm dl’avnì.

E come Giòrz ëd Cher l’era piasume

sentindlo come ’n frel

con j’àutri Lissandrin l’hai pro beivume

ël giuss pì càud e bel

dla fòrsa e dla vitòria, ma mia sòcia

la testa a sopatava.

Mi j’era ’ncagninà. Da la sacòcia

me sempe già tirava

bin fòra n’obiession.“ ’T lo fase apòsta?

Fas boro daspërtut ?

Peul mai la mia ideja esse la vòsta ?

O deuv mach stemne mut ? ”

“ ’T ses ti ch’it l’has sernume ’n di ’nt la stra.

Spetava ch’a passèissa

quaidun, ’t ses rivà ti e i l’hai scotà

comand da ’nt l’àut : s’i stèissa

dabon a giudiché ’t sarìe mòrt.

’T ses dur come ’n gròss ròch,

ma vist ch’it sente furb e giust e fòrt

it lasso sol un tòch.”

Parèj, già ch’j’era lì, l’hai registrà

sentind davzin pioré

tut lòn che a mi disìa ’mpërzonà

Guglielm: “Monsù! Scoté!

Mi son nà da na rassa ’d paladin

e mai podrai comprende

ël mond ch’a nass sì ’ntorn, ma ij novodin

ch’i peuss pì nen difende

l’avran sangh imperial: ij Grech d’Orient

as mës-cio ’nsema a noi.

Unioma ’n neuve ven-e l’Ossident

e l’est. Vedreve voi !

Saroma j’Aleràmich Paleòlogh

se tut a va da bin.

Parèj j’é pa da manca ’d gran astròlogh

për vëdde ’n gran destin.”

“Marchèis, veuj pa ofende, ma ’nt l’avnì

gnun vòst l’é finì bin.

Monfrà l’é ’n nòm ch’as dòvra ’nt ij nòst di

mach për marcandé ’l vin.

Toe tère son spartìe tra provinse

con capitaj sità

ch’a l’ero toe nemise, con le pinse

la glòria a va ciapà.

L’imper ëd Costantin a l’é finì

’nco prima ’d toa famija,

ma ’dcò la toa rassa a j’é pa pì.

Cò costa a l’é finìa.

E gnun a l’ha scotà ’l vòst testament

e j’ùltim sucessor

a vivo, ma a-j conòss mach pòca gent.

Pa rè ! Pa’mperador ! ”

E mentre chila a torna s-ciàiro bin

la facia dël marchèis,

ël veuid, la por, la vita sgairà ’n fin

lo sgnaco sota ’l pèis.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

VENNER CANT XXVI

Andoa a meuir Fra Dossin

Tra un-a e l’àutra época dël viagi

che ’dess mi sì descriv

podìo essje ’d sècoj, ma ’l passagi

a j’euj ëd chi ch’ëscriv

a l’era assè pì brusch come ’nt ij seugn

ch’a fan la vita bela.

Cò ’dess i son passà dal mond mandreugn

a l’àuta val ëd Biela.

“I vëddo che pensos a l’ha lassate

s-ciairé ’l destin ’d Guglielm.

’Nco pòch a l’é lë sgiaj ch’a l’ha ciapate.

Ti pronta spà e elm

përché ti ’t trovëras an mes a event

che ’mpess a tornëran

an ment: ij tò pensé e ij sentiment

pì creus dësbogeran

’n sël camp ’doa ti ’t chërde pì sigur,

la fe dla gent catòlica.

Sarà come campé contra ’n fòrt mur

ij vas fàit an majòlica.

Chërsù ’nt ël bel ambient ëd l’oratòri

giugand, essind content

’t l’has mai pensà se dré ’d coj ostensòri

’s ëstërmo gram event?

Pressios regal la fe, ma s’a tërmola

me ’t pense ’d podèj fé

al temp quandi ch’at resta mach pì cola

e ’t chite ’d respiré? ”

La pieuva ch’am marsava fin-a j’òss

fasìa quasi rìe.

Pensava mi a le lòsne e ai tron gròss

che sempe su ste vie

ansema ai mè parent noi ancontravo

’ndasend vers ël Santuari

ëd la Madòna Nèira e lì scotavo

racont ëd missionari.

“N’àut tipo ’d religios peude s-ciairé

armà fin-a ’n sij dent.

El vësco l’ha dàit l’ordin ëd dësblé

na dròla e fòrta gent.

Me al temp dij sarassin l’han dësreisà

d’autut ij sò nemis

adess ij bon catòlich polidà

l’han tut ës fòrt paìs.”

La gent òdia j’erétich, crija fòrt:

“Bandì, brigant, sassin !

Campeje ’nt ël giust feu ! A mòrt ! A mòrt !

Fé vëdde ’l gram Dossin! ”

L’ha euj ch’a bruso ’ndrinta. Chila ’m conta

la vita disperà.

’M ësmija la soa fe motobin tonta:

për chiel pì gnun pecà

a peul comëtte l’òm, gnun-a richëssa

la gesia a deuv avèj.

A masso prèive e frà. Basta la blëssa,

ò ’l pur sërvaj piasèj

përché doi peui s’ancrosio ’n libertà.

A speto ’n Papa bon

al pòst ëd col legìtim, l’han mës-cià

magìa e religion.

“Me ’t peude chërde a sòn? L’é drolarìa,

a venta esse fòj”

“L’é pa contraditòria st’eresìa

e stj’òm meuiro con gòj!

Darmagi, (a l’é nen vej?), che ’n teorema

a l’abio dësmentià

ch’a peuda dimostré la fe s’a rema

ò ’n pòch bimblan-a già.”

A s-ciassa ’l còrp fin quandi peui a l’ha

s-ciancà la pel gorigna.

A s-ciapa nerv e òss con fer brusà

dal feu, sgnaca e pissigna,

ma goerna che la vita a scapa nen

possà da col dolor,

a-j lassa ’l temp d’arpijesse, va e ven

la bes-cia dël teror.

A cheujo lòn ch’a-i resta, peui a-j crijo

che tut a peul finì.

A basta ciamé scusa al sò Dìo

e chiel pudrà varì.

Lo buto ’nginojà sota la cros,

a-j ciamo ’d fé l’abiura,

ma chiel a dis ëd nò: un fil ëd vos

e a torna la tortura.

El vësco, ij cardinaj, ël Papa ’d Roma

soens a maledis.

“El diav l’é ’n costa stansia.  Me ch’i foma?

’T ëschin-e ’l paradis?

At resta pì pòch temp. Varda ’d bogé.

Toa vita a l’é finìa

A j’é mach pì lë spìrit da salvé

s’it lasse l’eresìa.

Ti ’t chërde che ’l dolor finirà sì

lassand la pleuja ’n tèra.

Dëdlà staran bin coj ch’a l’han capì

mach l’ùnica fe vèra.”

Ma chiel crijand dal mal a ripetìa

che mai l’avrìa fàit

quaicòs për andé contra la soa vìa,

tut lòn ch’a l’era stàit.

El sangh l’é spatarà me col dël Criste,

drocava ’nt ij canton.

“I lasso nen combèn ’m ësgnache e ’m piste

la vera religion.

Vojàutri sì ’dess masse ’n màrtir sant.

Noi por n’oma pa vàire.

Muiroma ’nt la preghiera ’n mes ai cant,

goerneve ’l fià ch’i sgàire.

I riv, bela Ghitin, pòver e lìber,

durbime ’l paradis.

Im lass pa dré ’d richësse, rigret, lìber,

im pòrt con mi j’amis.”

La mòrt l’é decretà, tuta la gent

a varda l’ùltim feu.

Chiel speta mach na vos, già ’n pòch la sent,

lo ciama da ’nt ël bleu.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

SABA CANT XXVII

Andoa a rivo ij Savòja

A venta ch’i tratoma ’s tema sì,

quaidun am lo ciamrà.

Për quasi mila agn ël nòst bel ni

l’é stàit a ’n nòm gropà

a càusa dla famija che ’n col pòst

l’é vnùita assè ’mportanta

e peui a l’é slargasse ’nco ’nt ij nòst

pais con fòrsa tanta.

Savòja ’l nòst destin, ël nòst brut vissi

ch’i l’oma mach molà

da pòch, noi peui cambià l’oma ’l giudissi,

ma vàire a l’é costà!

Son tanti e ’n tùit ij temp coj dla famija

ch’i l’hai davzin s-ciairà.

Dabon n’àut longh poema mi scrivrìa,

ma sòn capitrà pa.

L’é chila ch’a l’ha dime dë sté ciuto,

lassé droché ’l silensi,

combèn che sòn fastudia ij gran saputo

dai cheur falà marensi.

Mach pòche vire peuss aussé mia vos,

quand son dabon sigur

che chila l’avrà nen për sòn na cros

sgnacà da ’n mal tròp dur.

Dess chërdo ’d podèj dì ch’i l’hai s-ciairà

ël duca Filiberto,

lì sì ch’a j’era ’n giuss ëd nobiltà,

parèj mia vos doverto.

“It j’ere fòrse ti ’nt la gran bataja?

Më smija pròpe ’d nò!

I penso bin ’d valèj la mia mudaja.

Tramuva tut al Pò!

Turin sarà da ’dess la capital

lontan da cola Fransa

che sempe a l’ha sugnà për ël nòst mal

ëd noi ’mpinì la pansa.”

La gent sì ch’a scotava ’l comandant

e ’n pressa ’s na corìo

portand a nòbij, pòpol, prèive e fant

comand me ch’a surtìo.

“Contavo ch’i sarìo mai tornà

e ’nvece soma sì.

Faroma con sta gent na gran armà,

an cassëran pa pì ! ”

“Ij cost saran bin àut, son gròsse spèise

e peui ant la Savòja…”

“Pì lìber son an tère piemontèise.

Të staghe ’nco lì, bòja? ”

E l’àut già ’s na filava, ma ’l capòcia

l’avìa d’àut da dì:

“Ti, torna ’ndré, sì, sùbit, crapon, bòcia!

A coj ëd Siamberì

arcòrda ch’a sarìo ’nco fransèis

s’i fussa nen tornà.

Son mi lë stat, ai nòbij e borghèis

deuv esse tut mostà! ”

“Ma..”“Basta! Bogia lesto! J’é ’n neuv mond

ch’a venta costruì

e ti ’t na reste sì girand an tond.

Cor fòrt! ” e a l’é sparì.

“Ch’a pòrto ’dcò ’l Linseul! ” a l’ha crijà

e peui a l’é stàit sol.

Antlora i l’hai vardalo nen vardà

me chiel a fussa col

Mosé liberator dai nòsti maj

e ’n pòch i l’hai pensà

ch’a l’era ’n bel darmagi che dòp mai

an fussa capità

n’àut duca con col fìdich, ma deuv dì

ch’am pias mia libertà:

sarìa stàit cativ a stessne lì

scotand na Maestà

tant fòrta e tant superba: a l’é ’l giust deuit

che ’ntorn mi ’m sërchërìa,

anvece s-ciàir lum fiap e nèira neuit

për la nassion falìa.

Mia sòcia a l’ha parlame dòp un pòch:

“ ’T l’has vist? Capisse vàire

sperava ’n cost òm si? L’é durà ’n tòch,

ma peui speranse màire

i l’hai trovame ’n borsa. Sta famija

l’ha dame ’n pò ’d baldansa,

ma j’era pòch ësvicia: foravìa

l’han dame pa ’mportansa.

Mie seure prepotente sempe a l’han

batusse contra mi.

L’hai sempe avù tra ij pé ’l brut son toscan

e col carion ’d Parì.

Për sécoj l’han spantiasse ’nt la mia tèra

fasend ij sò afé,

marcandla con ël sangh ëd ògni goèra

për peui lasseme a pé.

Un dì ’s na son scapà dëdlà dël mar

ant l’ìsola dle crave,

dël bòsch ch’as fan le nate:tùit ij car

che mi l’avìa dave

i l’eve bandonà al teror fransèis,

ma sòn l’era l’inissi.

I l’eve gavà peui ai piemontèis

soa capital : che vissi.

Da ’ntlora ’l pòpol mè l’é stàit da sol

an mes a tanti luv

quand fin-a ’n cit bebero a l’era col

che ’n tut col ësbaruv

podìa vnì ’l sò cap : l’é capità

e sòn l’ha giontà ’d mal,

ma sòn am pòrta ’n zòne tròp dlicà,

l’é mej se pòch ’m n’ancal.

Tornand ai rè legìtim chila ’m dis:

“Lassomje a la soa stòria.

I spero che l’avnì sarà pì amis.

Ij di diran dla glòria.

Ed lor im ten ël sìmbol, ël drapò

për tuta mia nassion.”

Për voi ch’i scote ’n broa al nòst vej Pò

va ’nanz, mia narassion!

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

DUMINICA CANT XXVIII

Andoa a finiss Salusse

E peui l’oma bogià vers un pais

ch’a l’era bin lontan

andoa frësche eve dël Monvis

a rivo ’nsima al pian.

An piassa dle masnà ch’as dësmoravo

ëdnanz a na gesiòta.

Antorn j’era ’d parente ch’a-j goernavo

dasendje ’dcò quàich bòta.

“A riva ’l cantastòrie !” l’han crijà

e tùit vers chiel a coro.

L’é strach e vej, ’s rabasta për la stra,

s’antrapa, a ciapa ’d boro.

“I riv da Pinareul, im veuj seté,

pì tard i parlërai.”

Ma ij cit a-j crijo fòrt me fòj beté

“Ò ’dess opura mai!”

a l’é ’l festos consèj, chiel ancamin-a

combèn ch’a sìa strach.

“Iv conto dij vej temp quandi ’n sla schin-a

d’ës mond gnun patatrach

l’avìa ’nco fàit l’òm. Chiel a durmìa

cogià ’nt lë scur dla neuit

bel drit an sël teren, s’a lo fasìa

a l’era pa dësdeuit

e sensa fé ’d fatiga come noi

trovava ’l sò mangé.

Travaj a na fasìa, si, ma mach coj

pì fàcij, për bogé.

Ma a venta pa pensé che ’n paradis

a fussa col mond là.

L’òm sol stasìa mal e gnun amis

l’avìa ’nco ’ncontrà.

Ij ròch e j’animaj a conossìa,

ma chiel vorìa ’d pì

e’ntlora a l’ha ciamà al bon Dé la vìa

për peui portesse lì

n’amis për la soa vita.“Dess ti, preuva”

l’ha dije ’l Dé celest

“La fomna. L’hai ’dess fala frësca e neuva,

conòssla, ciapla lest!”

Ma chila a l’ha tradilo con n’àut òm

e chiel ’s buta a pioré,

a l’ha a la fin ’ncalasse e ’l gran sant Nòm

l’é torna ’ndà a ciamé.

-S’at basta nen la fomna j’é ’n sla lun-a

na rassa d’animaj,

tant brav e tant fedej, fin da la cun-a

anlevne un e mai

tradì ’t saras da chiel.- E a l’é partì

na neuit ciàira e seren-a

seguind na stra dë stèile portand sì

ij fieuj dla lun-a pien-a

A j’ero cit taboj e fin da sùbit

a l’han vorsuje bin

e chiel l’era content, ma dij gròss dùbit

a l’han ciapà ij visin.

Ant l’época, ’nta dì, gnun a savìa

che còsa l’era ’n can

e peui quand son stàit grand quaidun mordìa

ij gram e ij bon cristian.

La fomna, ch’a vivìa ’ncora lì

un di con grama assion

a n’ha massane vàire, l’òm stupì

l’é mòrt dal gran magon.

Doi mach a son salvasse, un pì brav

a l’ha peui perdonala

ma l’àut sautandje adòss lest come ’l diav

parèj a l’ha massala.

Da ’ntlora tuti j’òm as pijo varda

da fomne d’ògni rassa

e as fido mach dij can e ’nt l’ora tarda

stan drit spetand la cassa.

Ij fieuj dël can sassin son vnùit dij luv,

ch’a crijo vers la lun-a.

Combèn che a noi sòn fasa ’n gran sbaruv

a susto mach soa cun-a.

Parèj na vòlta al mèis le fomne as macio

ëd sangh nen inossent.

Arcòrdo ij can massà come babacio

e tùit ij tradiment.

La prima fomna grama trasformà

l’é stàita ’nt una strìa.

La neuit a va ’n sij ròch, masca danà,

gnun peul mandela via! ”

La gent a l’era smòrta e a l’ha dit:

“Parlene ’d gent pì bon-a.

Conteje ’l testament ai nòsti cit.”

Ël vej pì fòrt a son-a.

“A l’era ’l nòst marchèis ferì a mòrt

e chiel l’ha dit ai sò:

-Mi i veuj che dòp la fin ’s fasa gnun tòrt.

Porteme ’n sël me Pò.

Un tòch sotrelo ’n tera, n’àut an Fransa,

la testa a la mia mama.

El cheur a mia Ghitin se ’ncora a vansa,

dëstissa a l’é mia fiama-

A diso che la fomna a sìa mòrta

s-ciairand col gram cadò,

ëd colp, sensa podèj saré la pòrta.

Sai nen s’l’é ver ò nò.”

Tùit j’òm as na pioravo, ma le masnà

a  ciamo ’n bon-a fe

përché ’n tochèt d’ës còrp tut ës-ciapà

va fin an Fransa al rè

e chiel l’ha rispondù che ’l sò marchèis

a l’era n’òm leal

e che ’l sò cap a l’era ’l rè fransèis:

për lòn l’é finì mal!

“Adess a l’é ’n sò frel l’autorità.”

“Pì nen. J’é na notissia.

Dabon la seve nen? Anvelenà

l’é stàit con la gramissia.

Adess soma fransèis, cò noi tradì.

J’é pì gnun sucessor.

Salusse capital sarà mai pì,

dësblà da j’invasor.”

Fango, pozzanghera, palude costituiscono una famiglia di parole molto interessanti in piemontese.

Nella nostra lingua si incontrano termini che rivelano parentele molto estese in ogni angolo d’Europa. Per verificarlo basta inserire FANGO nel traduttore di Google

I termini per “fango” nelle diverse lingue europee

Iniziamo dal termine MOTA, da coi smota (ex-mota=dal fango) con cui si indica una frana. Esso è presente in forme leggermente diverse in olandese, danese, inglese con estensione alle aree uraliche estoni e finlandesi. E’ probabilmente un termine germanico che si è diffuso anche oltre i ristretti confini linguistici. Suggestivo mi sembra il rapporto con la MALTA per costruzione. Non è impossibile un passaggio malta (termine di origine greca) a mauta e mota.

Un altro termine a noi famigliare per indicare il fango è il portoghese e galiziano LAMA con cui indichiamo qui un terreno paludoso. Secondo un’ipotesi suffragata da molti dati il greco LAMIA indicante un serpente-drago è alla base del termine in questione, sovente adoperato per indicare fiumi e torrenti.

Il termine ufficiale del fango in piemontese è PAUTA che è imparentato con l’albanese BALTE e gli slavi BLATO. Alla base può esserci il termine slavo POLA VODA (mezza acqua) da cui può derivare Palude.

Riassumendo troviamo termini di certa o supposta origine greco-balcanica.

L’età d’oro di fango e affini: il neolitico

Se si tiene in considerazione un possibile scenario preistorico per certi vocaboli ricordiamo che la fase di massimo interesse per fanghi, paludi, torbiere e simili era nella civiltà palafitticola nella pianura padana.

Una delle principali civiltà nell’Età del Bronzo è detta di Polada (località lacustre rivierasca quasi traslitterazione di Pola Voda), persino Padus, il nome latino del Po, può essere collegato.

Nella palta (ipotizzando fango=acqua ferma=palude) cosa si utilizzava? Il PALO per costruire le Palafitte e la PALA per smuovere la terra. Tutti termini presenti in piemontese e in latino.

I termini collegati al fango e agli impasti di terra in genere sembrano avere un’origine dalla zona balcanico egea, propria quella da cui proviene la prima ondata neolitica.

Essa si caratterizza non solo per l’agricoltura, ma anche per la rivoluzione nelle tecniche edilizie. La malta, la calce in questo contesto hanno un ruolo primario.

Altro nome riferito a melma and company è paciòch, paciarin-a e simili, non troppo diverso da pauta.

LUN-ES CANT XV

Andoa  a rivo ij Longobard

“Sarìa sgairé ’l temp s’it ës-ciairèisse

dësblagi, feu, sassin,

vantagi pa ’t n’avrìe s’it l’avèisse

vardà ’dcò sti sagrin.

El sangh l’é sempe ross ch’a s’ ëspatara

e ’l mal l’é sempe fòl

e j’òm son sempe’n gir che fan a gara

për mej tiresse ’l còl.

It pòrt un sécol dòp a San Gioann,

j’é festa sì a Turin:

la gent a canta e bala ògni ann,

a mangia e bèiv da bin.”

Ëdnanz a la gesiòta ch’a l’é ’l dòm

as sent na gran maraja,

bragalo tùit ansema fomne e òm,

a brusa come paja

na gròssa bes-cia finta: smija ’n tòr,

la piassa a s-ciòpa ’d cioch.

Capisso pròpe gnente: fer e òr,

jë smija ’l tòr un boch.

Gumito ij meno fòrt, àutri ’nt ël seugn

a vivo n’autra vita

me j’ors ampignichì ’nt la fin dl’auteugn

e ’l feu pòch dòp a chita.

A intro tùit e an cesa as fan la cros

e ’s buto lì a preghé,

ma fòra e ’ndrinta s’àusso crij e vos

me ij brògg dij vej bërgé.

Son già scandalisà, am pias pa tant

sta gent ch’a smija lì

rivà për sbrogiassé al temp dij cant,

fedej già mes falì.

Anvece la mia sòcia a l’é goduva,

’s carëssa cola gent.

“Ti ’t ses na veja lòfia grotoluva,

cò ’t passa për la ment?

Bar bàriche maraje s-ciàiro mi.

Cò ’t fa tanto contenta?

Sta gent smija bestial, son sbacalì,

l’é mej che presto ’s penta.”

“Sigur, un pòch sërvaj peudo smijé,

ma an lor j’é pa ’d malissia.

Fan j’erlo. A’n dà la flin-a ’l sò crijé,

ma ’ndrinta nen gramissia

truvoma, l’han coragi e volontà

e sòn as vëd da ràir,

ti sërchjè ’nt la toa bela siviltà,

dòp dì se lòn ch’i s-ciàir

l’é pròpe fòravìa, mi bèiv sì

andoa ch’a-i na j’é.

Im faso ’l pien për j’agn dij pì smairì

ch’as vardo mach ij pé.”

Parèj am sara ’n boca j’obiession.

Da ’n tòch i l’hai capì

che chila a-j chërd pa tant al gròss ëmlon

ch’a l’han butane lì

andrinta al nòst teston. A veul pitòst

ël fìdich, ël bon cheur.

A seugna arconossù peui ël giust pòst

ëd tut, dësnò ’l maleur

an ciapa. Son stàit ciuto, vers la fin

dij crij ancó pì fòrt

a rivo dal sapel, i spero bin

ch’a-j sìa pa gnun  mòrt.

Son lì che penso ’ncora, doi gròss beu

me lòsne ’s campo ’n dòm

tirand un cher bin grev, antorn un reu

ëd giovo, vej e òm

dësmoro, bato ij man me ’d fòj fotù,

j’é ’n rije contagios

e chila: “Preuva a vive, Belzebù

a schin-a j’òm giojos”:

E mi ’m lasso tiré: che gran rijada

ëd gust, bondosa e ciàira!

Monsù, letor, sta nen lì me ’n panada,

ch’as gionta se lì a pàira!

Pì tard soma surtì e ’nco na vira

i l’oma seguì ’l sol

andoa a va a cogesse e ’n cola mira

a lassa ’l mond da sol.

“L’é sì la part pì lama dij Lombard,

ij Franch contròlo ij brich

pì àut. L’é brut avèj an pian baloard,

nemìs ansima ai pich.”

Giomai l’hai costumame a visité

la bassa Val ëd Susa,

adess a San Michel edifiché

a veulo, l’han gran fiusa

na gesia ’n mes al cel, ma ij sò nemìs

a speto l’ora bon-a.

Con calma da bin pronto soe valìs

për quandi ’l cel a tron-a.

J’é ’l tuf ant la valada, ’l vent a chita.

Ancó la diression

sa nen, quandi a la sa però bin drita

a possa ’nt ij canton

l’ariëtta, la fa gròssa, a-j dà energìa,

le giàire e ij ròch ramassa,

la poer fa sauté, fa scapé via,

dësbogia ’ndoa a passa

tut lòn ch’as buta ’n mes, parèj finiss

ël pòpol ch’a pretend

ch’a-j sìa cò ’nt ël mes ëd gròss pastiss

quaidun ch’a lo difend.

Ma ’l mond va nen parèj. Ël cap nemis

l’é Carl conquistator.

L’é furb e ’nsema fòrt : come n’amis

e nen me n’invasor

as fa consideré dai caporion

pì cit dij Longobard

e tanti penso che ’nt la situassion

l’é mej esse busiard.

As ciamo ij brav soldà ’n tut ël Piemont

e ’dcò pì ’n là ’n sël Pò

vardand an facia ’l sol e ’l sò tramont

s’a-j riva ’dcò ël sò.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

MARTES CANT XVI

Andoa  a rivo ij Franch

E lest a riva ’l di dla gran bataja

al pé dël mont sacrà.

Lì chila veul mostreme la maraja

dij fòrt e ’d coj scapà,

ma mi i-j rispond che ’d nò, ch’i sai già tut,

ch’i l’hai studialo a scòla.

A chila ’l sò dëscors a resta mut,

la facia come fòla.

Mi i-j conto che ’nt l’Adelchi dël Manzon

as parla pròpe ’d lòn

e ’m ciam ant la memòria la canson,

m’am cria. “Basta, bòn !

Ma ti it conòsse tuti coj ch’am fan

vnì fòrt la smangission.

Vardelo, n’àut fanàtich italian,

l’é na maledission.

A chiel varda che Franch e Longobard

anteressavo pòch.

Parlava ai sitadin, ai sò lombard

con tesi da fabiòch.

Peui l’han cassà j’Alman grassie ai Fransèis,

veul dì pròpe al contrari

ëd lòn che chiel disìa e ij Piemontèis

giutavo ij mersenari.

Ma ’dess ampòrta pòch. Doi antenà

son coj che sì ’s patelo

e lòn ch’a l’han fàit lor, ’me ch’l’han lotà

a mérita s-ciairelo.”

Ressiame le mie gambe n’àutra vòta

i stago lì a vardé

un colp, na gran s-cissà, peui n’àutra bòta

e sensa pì pensé

i l’hai ancaminà a ’ndé vers ël fond

dla val lassand drè ’d mi.

ël sangh, ël brut, ël vóit dë sto vej mond

për peui torné pa pì.

“Adess son pì nen cita. Con ij Franch

giomai mi i son rivà

a esse cola che a sta al tò fianch.

Ed gròsse ardità

l’hai pì nen arseivù. Son piemontèisa

combèn che ’l nòm a sìa

rivame ’n pòch pì tard, ma ’nt la contèisa

dla stòria ’dess la mìa

peuss dì. I son chërsuva ’ncora, sì,

ma nen da nen conòsse

ch’i son. I pòrt la gheuba ’mbelessì,

ma ’ncora sërch le nòsse

con coj ch’am veulo bin, magara ciuch,

ma sensa esse gram.

A veulo ’n pòch gicheme, feme ’n such

ij furb e ij gran cacam.

Ma mi tùit j’agn ciap neuv an-namorà

e sòn am dà pì ’d vita

combèn che ’l mè bel ni sìa dlicà,

na tèra veja e cita.

E quandi ’l gris brut mond un pòch am poa

con ti mi fiorirai,

për tut ël tò avnì mi sarai toa,

për sempe mi i-j sarai.

Ij làver cantëran la mìa vos

e ’ndrinta ’ ncreus al cheur.

it goernëras canton për mi pressios

e lì sensa blagheur

sarai la toa campagna. Nen mach un

a l’é chi ch’am veul bin,

ma mi im regalo tuta a mincadun

e i-j fas passé ij sagrin.

Nen ùltim ti it saras, gnanca ’l pì grand

ma fòrta toa passion

l’é vnùita ’n costi di e continuand

vnirìa n’ossession.

Ancora a-i é ’n pò ’d temp da passè ’nsema,

peui sarerai la boca,

già rivo dj’àutri, mi i sarai midema,

ti dòvra lòn ch’at toca.”

“Veuj nen ch’a-i sio àutri, campje via

ansema stoma bin

Mi veuj toa vos, a chërs la gelosìa.

Ti, pensje ’n cicinin.”

“Për ti mi son un don, nen proprietà

e ’nsema soma brav,

stagh mal mach con un sol, come sfondà

’nt ël mar na gròssa nav.

A venta rispeté la mia natura,

son fàita për pì ’d doi

ò ’n cobia almeno. Mi sarìa pura

con un? Sarà da ’n froj

andrinta ’l sò servel? Mi it lasso pa,

ma girerai ël mond.

e ’dess che ’n pòch ëd noi l’oma parlà

lassoma ’ndé ’n sël fond.

ste còse. Pitòst varda che ’l Carlon

a passa ’nt  ij neuv leu.”

“Adess a-i é ’d travaj. L’é ’l temp dël mon,

finì l’é col dël feu.

Torné ’n campagna, su! Ël giurament

av gropa al mè casà.

Tenilo fiss me fussa ’n sacrament.

Che gnun a pensa pa

che ’n dì ’s tornërà ’ndré: amperador

un di sarai ciamà

e chi contra mia armada ancora a cor

a l’é ’n sla bruta stra.

Iv dago come cap cont e marchèis,

scoteje come mi

e noi saroma brav tra ij piemontèis

e gnun am vëdrà pì.”

Nen tròp tranquilisà a mi smijavo,

però a soridìo

e ’n fond al sò servel già ’s bërlicavo:

ij camp ch’a dividìo

col pòst da Aquisgran-a j’ero sent

ò mila ò ’ncora ’d pì.

S’l’avèisso ’ncora vistla cola gent

sarìo già stupì.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

MERCO CANT XVII

Andoa  a nasso  j’Aleràmich

A ti, mia bela fomna dediché

veuj l’euvra che sì scriv

L’onor a speta a ti, gnun peuss trové

sërcand tra ij mòrt e ij viv

che ’d pì a meritrìa ’s cit cadò,

ti, musa d’un brut muso,

che quandi veuj posé ’n pòch mè badò

am bat come n’ancuso.

Nosgnor l’é ’nt ël tò nòm e me magìa

a son-a l’àut ch’it men-e.

Ma costa l’é privà. N’àutra armonìa

iv cant se dré ’d mi iv  ven-e.

Ò mar, vàire ch’at susto j’òm laserta!

D’istà lor s’ambaron-o,

la giàira a riva mai resta deserta

ëd coj che pòch foson-o.

Che bel sarìa stàit podèj s-ciairé

ël mar da ’n sla Madlen-a

al pòst dël tuf pì gris ch’i vëd s-ciassé

Turin ch’am fa già pen-a.

Noi doi soma rivà ’n sla soa riva

për pòch e mach na vira.

S’iv veule ’dcò ’l përché adess a riva,

seguime a tuta bira.

“Chi a son sti doi ch’as baso con passion?”

“El prim l’é Aleram,

a serv l’imperador, ël gran Odon,

ma ’dess a meuir ëd fam

për colpa d’Adalgisa, cola bela

che ’l cheur l’ha ’mpërzonà.

Lontan da tùit a l’ha vorsù portela,

la vita l’ha arzigà.

A rusa ’l gran signor tra ij cont alman,

l’é fòrt e rispetà,

con pòch a l’ha dësblà ’l regn dj’Italian

(për sécoj tornrà pa).

Adess a-j ròbo ’n tòch dla soa famija ?

Për gionta un dj’amis.

A venta sërché ’nsima a ògni via

me ’n cassa a la pernis.”

“Përché ch’it l’has fait sòn, brav paladin?

L’é colpa ’d coste fomne

ò dl’òm ch’a pensa sempe birichin :

-s’i n’oma nen sërcomne?-”

“Pudrìa avèjne mila s’i vorèissa,

ma mi son fait parèj.

A l’ha gropame a chila. S’im na stèissa

lontan sensa podèj

tochela a muirërìa ’dcò ’l soldà

che sempe brav leal

l’é stàit al sò signor, un cheur brusà

peul esse n’imperial?

’T ses pura come ij véder pì pressios

che ij vej a costruìo

al temp dij prim Roman; im sent gelos,

s’at toco dj’àutri i nìo.

Ant j’euj tò trasparent ’m ëspecio ’ndrinta,

ti, sclinta me ’n cristal

che quandi ’l sol lo basa ògni tinta

a-j seurt. Parèj m n’ancal

e ciam ch’it sìe mìa, ’l nòst amor

ël mond ampinirà

ëd fieuj. Saran casà, l’avran onor

e ’n di peui ’s contërà

dl’amor ch’a l’ha possame: mi ’l perdon

ciamrai al gran monarca

ansema al sò permess, dësnò dabon

montroma an costa barca

e tùit dësmentieran dëdlà dël mar

l’òm giust ch’a l’é partì

con lòn che ’d pì ’nt ël mond l’avìa car,

lassand ambelessì

’d rigret, ma gnanca l’ombra: ’l mè coragi

sarà compagn fedel

tra sì e’l pòst andoa am pòrta ’l viagi

Lassroma a gnun la pel”.

“Ma a val tut sòn lë sfòrs, gran cavajer?

Më smija ’n gròss darmagi

giughesse ’nt un moment la glòria d’jer.

Se tut a l’é ’n miragi? ”

“It bute ’l tò passà sota conserva?

Rigret mi na veuj pa.

Adess ël mè avnì l’é fé da serva

a Soa Maestà.

Se ’nvece i mario chila sarai pare

d’un gran casà real.

L’arzigh a l’é bin fòrt: le còse care

as vincio: son leal

ma i veuj avèj mè pòst: se ’l rè italian

l’avèissa avù dëdrè

vassaj pì sodisfàit për noi alman

sarìa n’àut afé.

A vòlte ’nta arzighé quaicòs ëd pì

për fé bogé la stòria,

dësnò s’it sete ferm ambelessì

as frusta’dcò la glòria.

Da mi cont e marcheis a nassëran,

a porteran mè nòm,

për sécoj vàire tère lor l’avran,

famos saran coj òm

e peui, dësmentia nen, l’amor am possa.

Me peudo rinonsié

ëdnanz a na vision tant reusa e dossa?

Më smia già ’d volé.”

E mentre chiel parlava ’n doss soris

ëd chila lo ’mbrassava

dësbland ël sò ricòrd ëd vej nemis.

Na vita ’ncaminava

pì vera e pì uman-a. Noi da soj

i l’oma lì lassaje.

Për lor noi j’ero mach foresté, poj

e gnun l’ha pì gavaje

da ’n testa ’l sò proget: ël rich Monfrà

pì tard a l’han sernusse

e già ch’a j’ero ’d gent bin dësgenà

cò ’l marcheisà ’d Salusse.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

GIOBIA CANT XVIII

Andoa  a parla Arduin d’Ivreja

E n’àut l’oma ’ncontrà ’nco ’d pì ’rzigant,

col mat dël rè ’Rduin.

Già rè, ’dess frà, ma sempe mes brigant,

un pèiver motobin.

“ ’T ses frà, pa na moniëtta, i peuss parlé

fin quandi ch’i n’hai veuja.

Se a sosta da la pieuva it peude sté

e’s bagna nen toa pleuja

l’é mérit dij mè sòld, dle donassion

për fela fé Frutuaria

Se ’dess mi veui conté mia narassion

gnun scapa fòra ’nt l’aria! ”

Parèj a comandava me ’n soa ca

coj pòvr frà ’d San Balegn

ch’a j’ero ’n pòch da chiel considerà

goregn, cit e malegn.

“Adess iv conto dl’òr ciapà ’nt ël ri

ch’a dà tanta richëssa

e peui dla gran bataja che ’n coj di

l’ha fàit la mia grandëssa.”

“No, torna! ” ’nt ël servel lor a pensavo,

peui come ’n purgatòri

ancora n’àutra vira a lo scotavo

me ’n gieugh obligatòri.

Sautava mach le part un pòch cative,

me ’l vësco sassinà.

Al rè servìa ’s pòst për podèj vive

e nen esse massà

e ’ntlora ’s costumava a fé ’l bon frà,

però ’l temperament

a l’era franch pì bon për un soldà

che për un penitent.

Cò noi l’oma setasse ’n mes a lor

për sente’l sò pensé,

ma chiel sàuta dij tòch, an pressa a cor

a lòn ch’a-j pias conté.

“Col diav dël prim Odon a l’era ’n drito,

combèn che chiel pensèissa

che j’àutri a j’ero mach dij cit ciovito

e chiel sol a podèissa

an quàder buté ’l mond, ma ’l sò novod

a l’era ’n fòl fotù.

L’é ’ndà cissà e borenfi giù vers sod,

l’é mai pì tornà su.

Pòch dòp a l’han butame la coron-a

ch’a l’era ’d Berengari

e l’hai guidà l’Italia con man bon-a

e nen come ’n gregari,

ma ij vësco nominà dai re alman,

ch’a ciamo ’mperador

a l’han baulame contra come ’d can

e sòn a-j fa pa onor.

A l’ha pensala furba ’l vej monarca

fasend ij vësco cont.

I l’oma come ’d beucc an nòsta barca

e contra sempe pront

i l’oma ij porporà. Da ’dess an peui

se ’n di vnirà ’n marchèis

me mi, furb, coragios ch’a dis: -Mi i veuj

ëd Lìgur, Piemontèis

Lombard e ’nco pì ’n là fé ’n regn potent.-

a-j soneran le ciòche

për fé ’nsubordiné la soa gent

e d’arme n’avrà pòche.

Epura a-i va pa tant: l’Orch e ’l Soan-a

son stàit mè difensor,

le gent dle vaj son stàite na burian-a

massand tùit j’invasor.”

Ij frà durmìo quasi mentre ’l fium

dj’event chiel a corìa

marcand un pòch le tinte. Come ’n num

dabon chiel as chërdìa.

“Përché ’t ses sarà ’ndrinta?” ciamo mi

“Se sempe la vitòria

l’é stàita la toa sòcia, stasend sì

’t ëstërme a la toa glòria.”

“Im sento giomaj vej. Na gròssa goèra

parèj l’hai risparmià

e motobin ëd sangh la nòsta tèra

vëdrà pì nen sgairà.

A venta savèj serne ’l temp pì giust,

ëdcò col ëd chité,

combèn che sì da noi l’é bin pì frust

che col quandi bogé.

Adess am fan baloard ste quat muraje

epura ’m sento bin.

’M ësguro dij pecà, le gran bataje

le lasso ai novodin.

Ma ti ’t ses un dl’avnì: rispond-me mach.

J’é ’nco l’imper dj’Alman? ”

E mi fas segn ëd nò. “Fòrse ij mè atach

conòsse ’nt ël doman? ”

“J’é tanti carlevé ch’a parlo ’d ti

an tut ël Canavèis.

Tò nòm l’é legendari ’nco ’n ’sti di

fra tanti piemontèis.”

“Lo vëdde? Përché ’ncora deuv stracheme?

L’hai fàit lòn ch’ i podìa.

E ’dess iv prego, për piasì, lasseme,

L’é ’l temp dl’Avemarìa.

El còrp già ’m dròca a tòch. Pì pòch am resta,

l’hai fàit dle grame assion

e se la nostalgìa ’m torna an testa

cissand le mie ’mbission

i torn al pian dij babi: ’l cheur a rusa,

lë spìrit a dreum pa.

I seugn ancó ’nt la neuit: la Parca a cusa,

ma presto tajërà.

L’é pen-a ’ncaminà mia vera lòta,

im bato ’nt ël silensi

tra ij lum mes ross mes giàun d’una gesiòta,

ël còrp già vej marensi

lassand ’d na nassion lìbera l’arcòrd

a chi ch’a l’ha ’d grumele.

Për mi l’é tut finì. L’avnì già ’m mòrd.

Trové mach ròbe bele! ”

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

VENNER CANT XIX

Andoa  im an-namoro a Monfòrt

El sens ëd vera pas lassand Arduin

’nt la cesa ’d San Balegn

l’ha fame për un tòch stè motobin

content e ij mè disegn

ëd glòria già ’s dësblavo ’n tante frise,

ma sensa gnun rigret.

A j’é ’d moment ch’a conta nen cò ’t dise,

it sente mach l’efet

ch’a lassa na presensa neuva bon-a

andrinta ’n cheur pasià.

Se ’t sente ’l mond che ’ntorn a lòsna e tron-a

tò spìrit cambia pa.

Ma j’òm son bes-ce débole, ramìe,

a duro me ’n soris

j’ëstat ëd gòj andoa ti ’t l’avìe

tastalo ’l paradis.

A basta ’n gran ëd poer bin piantà

për fé borgnete n’euj

e fin-a contempland l’eternità

it dròche ’ndré ’nt l’ancheuj.

Për fé finì mia gòj a l’é bastame

në sgoard a un dij brich

che vers ël sol ch’a nass i son s-ciairame lassand dëdré ij pich

përché l’hai conossù tra coj bòsch verd

la bela mia colin-a.

L’hai dile sòn:“ ’T savèisse lòn ch’i perd!

’T sentisse ti che flin-a !

Për vàire deuv duré ’s vagabondagi,

i veui tornemne ’ndré,

da tròp marcioma sì e ’s nòst longh viagi

a deuv giomai chité.”

“Ma scot-me” a l’ha dit chila “l’é ’ns ij brich

che veuj andé con ti.

Vëdras che st’esperiensa ’t farà rich,

sta nen an mes al ri !

Mi ’m gieugo che da sùbit trovëras

ël pòst anteressant.

Për peui fete torné a sarà ’l cas

dë sfòrs sgairene tant.”

I sagn ancó për lòn che ’dess i dis.

“Ch’it ses? ’T ses pa dël pòst.

’T ses vnùit për chërse ’l nùmer dij nemis

ò fòrse it ses dij nòst? ”

“Sai gnanca ’nte ch’im treuvo, madamin,

nì ’l nòm dël di d’ancheuj.

L’é presto për capilo pròpe bin

ch’i son e lòn ch’i veuj.”

Sentìa ’l cheur s-ciopé për la gran corsa

che ’ndrinta a mi fasìa.

“ ’T ses ti la mia polar, gran stèila dl’orsa,

ti ’l giuss ëd l’armonìa”

sentìa ’d vorèj dì a cola tòta

tant bela che mi, fòl,

i son finì ’nt un beucc ciapand na bòta

ch’a l’ha storzume ’l còl.

Fasendla nen tant longa ’v diso mach

ch’i son an-namorame.

Sai nen s’i j’era furb ò falabrach,

ma a chila i son gropame.

Soa vos a l’era mùsica për mi,

menzin-a ’l sò soris.

La grassia a l’era pura ’mbelelì.

A-j manca a lòn ch’i dis

la fòrsa e ’dcò la blëssa për podèj

dabon feve capì

la goj, l’amor, la fam, vorèj, piasèj

che ’ncora i pòrt con mi.

Speteve nen ch’iv canta ’nt ij mè vers

soa boca, euj, cavej,

son àutri e peui d’un tipo bin divers

j’afé ch’a ’nta savèj

Iv peude bin pensela nèira o bionda,

ò rossa se ’d pì ’v pias

e àuta, bassa, media, màira ò tonda,

second ch’a l’é ’l vòst cas.

Sò euj peude penseje ’d cola tinta

pì bela e foravìa

dël cel, dël mar, dla tèra, sërché ’ndrinta

con vòsta fantasìa.

Poeta bin pì brav ’dess a pudrìo

canté col’armonìa.

Fatiga la farìo, ma savrìo

trové la sinfonìa.

I tas ëdcò përché mi i sai che chila

l’avrìa nen vorsù

che mi cantèissa lòn che’n prima fila

d’un òm nen conossù

i s-ciàire: col grev còrp che ’nt la memòria

a resta me stampà

anvece ’d cole part ch’a fan la stòria,

ma gnun a s-ciàira pa.

Nco ’d pì n’àutra rason am fa vnì veuja

’d lassé coatà ’nt la neuit

al cost ’d lassela deurme ’nt la soa neuja

la gent che sensa deuit

pùdrìa fé l’eror ëd chërde a tute

le còse ch’a l’han dit

le gent ëd col passà: lassroma mute

le vos pì contra ’l drit.

Sgureve bin j’orìe, ’fé ’tension

a lòn che ’dess iv dis.

Fatighe e peui rigret, gran emossion

che mach an paradis

pudrà ’n di sbujentesse ’dess compagna

la nòsta narassion.

Che spin-a la memòria, già ’n pòch sagna

la ment dré dla canson.

El fià ’s fa già pì curt, ël còrp tërmola

seguind ij mè pensé,

ël ri dla rimembransa ’m fa garola

i sud da testa ai pé.

Da sùbit ël mé cheur ’s buta a saoté

e lesta ’s fà la man

a dess che mi ’ncamin-o già a conté

l’amor d’un temp lontan.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

SABA CANT XX

Andoa  i s-ciàiro j’erètich

“Am basta ’l tò soris, diso dabon

për feme tò amis.”

La grassia dël bogé, dla vos ël son

durbìo ’l paradis.

“Moment!” l’ha dime l’àutra.“Speta ’n pòch

a pijé na decision.

Ti, scot-me, pensje ’nsima ’ncora ’n tòch.”

e ’m dà ’n gròss arbiton.

“Mia bela, lassla perde, scotla pa,

l’é mach ’na veja magna.

Se mi treuv sì ’n tesòr mai pì mia ca

vëdrà da la campagna

torné ’l sò proprietari përché chiel

stërmà ’n mes al passà

sarà content e lìber e ’nt ël cel

con gòj a volërà.

Am bastërà ’n tò gest e sarai tò,

un cavajer servent

che, nà mila agn pì tard sle rive ’d Pò

për ti vivrà content.”

“Peul esse che bin presto ’n serviran

armade ’d cavajer,

ma chërd che gnanca lor an bastëran.

I l’hai savù che jer

ël vësco milanèis l’ha dit che goèra

a deuvo a noi porté

tùit coj ch’son brav cris-cian e costa tèra

a ’nta evangelisé.

’T vëdras che ’n pòchi di andrinta al feu

saroma tùit butà

e ij brav s-ciassà tra ’d lor fasind un reu

vëdran nòst còrp brusà.”

“Ch’i seve? I capiss pa, chërdo che grama

ti ’t sìe pròpe nen.

Përché speteve ferm ch’a riva ’l drama.

Chi a l’é la gent ch’a ven?”

“Vnì dré fin al castel con nòsta gent

andoa a s’ambaron-o

coj che a la fàussa gesia pa da ment

a dan mentr’j’àutri a tron-o.”

Curios im but an marcia vers ël brich

davzin a la sità

ch’a pòrta ’l nòm ëd l’ora quandi ij pich

ël sol prim basërà.

“A n’òdio e ’n ciamo erétich ij visin,

a n’àuguro la mòrt,

vivoma con passiensa ij nòst sagrin.

Noi soma ij pur ’d Monfòrt.

Nòst Papa spiritual sempe ’n girola

tra mila gent lontan-e

as treuva. Lesto, ’l temp a s’an-nivola.”

Ij grij coato le ran-e

ch’a susto frësca pieuva dal cel gris.

“Iv pòrt fin a la sosta,

peui scap a cheuje l’eva, ij nòst nemis

a peulo serne costa

fra tute le manere për fé ’d mal

al nòst cit paisòt.

Fé meuire tuit ëd sèi : j’é nen l’ugual

për fé droché ’n castlòt.”

“No, speta, lassme pa, veuj vnì con ti.

L’hai pen-a conossute,

ma prima ch’it na vade i veuj ciairì

mach vàire i l’hai vorsute.

Da lòn ch’i l’hai capì ’t l’has pa ’d famija

e sòn val cò për mi,

ma chërd pa sto destin na maravija,

formomne un-a sì.”

“Va vìa, tentator. La fomna e l’òm

a deuvo mai cobiesse.

’T ses un ëd coj crinass ch’a ciamo ’n dòm

ël drit për peui cogesse

mës-ciand jë smens për fé droché ’nt la pàuta

sì n’alma celestial

che ’dess beà ’nt ël cel ’s na vòla àuta

savind pa còs l’é ’l mal ? ”

Mi resto sbacalì, chila ’s na cor

giù, vers ij poss ëd l’eva.

Mia sòcia a deuv posseme vers la tor

me i fussa ’d giàira greva.

“It men-o da ’n monsù ch’a peul risponde

a tute toe domande,

ma ’dess sta pì nen lì betè a travonde,

dësvijte, date n’ande.

Gerard a l’é ’l sò nòm e a l’ha fondà

tut lòn che s-ciaire sì.

Tension a soe paròle smalissià

ò chiel ciaprà ’dcò ti.

L’avìa mi ciamà che costa preuva

at fussa risparmià.

Però s’it passe costa gnun-a neuva

mai pì ’t vincërà pa.”

Dëdnanz al cap dij pur i l’hai scotà

la soa orassion,

contava d’una neuva siviltà

e neuva religion

ëd gent vegetarian-a nen violenta

che tut buta ’n comun,

ch’a prega tut ël di e ch’as contenta

d’un còrp mach un a prun

e nen col dij visin për fé vnì prima

un di quandi j’uman

nassran sensa lë smens, ’dess la mia rima

a sàuta con doe man

le vos pì da siren-a che scotà

i l’hai an col temp gram

e a coj che ’n broa al sàut s’avzin-o già

lassrai l’antrera fam.

Ma sòn lo diso ’dess, an coj di là

la fòrsa ’d col pensé

l’avìa convinciume e ’l gran pecà

deuv pròpe confessé.

E sensa pì scoté gnun àutra vos

i son andà a sërché

la bela che al mè cheur na greva cros

l’avìa fàit s-ciairé.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

DUMINICA CANT XXI

Andoa  i resto sol e sagrinà

Im but me ’n can da cassa a sërché trasse

ch’am parlo dël passagi

ëd cola bela fomna : pa gavasse

l’é tut ël mè coragi.

Am lassa la mia sòcia sagrinà

për via dla mia abiura,

a chërd ’d dovéj tornessne ’nt la soa ca

perdind soa creadura.

Mi nufio, scoto, s-ciàiro lòn ch’a i-é,

peul esse pa lontan-a,

na furia am monta adòss, peuss nen scapé

me ’l vent ëd tramontan-a.

“Përché it ëscape vìa? Son dij tò.

Pudoma esse amis.”

Soa facia l’é piantasse come ’n ciò,

i susto ’l sò soris.

Vorìa pa tochela a cola mira,

la neuva religion

disìa ’d lassé perde: mach na sira

ij còrp an fond a son.

Andrinta as treuva l’alma përzonera,

mach sòn a venta amé

e nen fé me la gent normal, grossera

che tut a veul toché.

Vardand le stra dël borgh s-ciàir lì an fond

na gent ambaronà,

m’avzin-o, a fà silensi tut ël mond,

na vos mach s’àussa già.

“Pregoma ’l bon ëspìrit: seve pront

vojàutri che già cobia

un dì seve ’ncrosiave: tnì da cont

che për fé bon-a strobia

lì fòra tra ij catòlich venta dé

l’esempi, nen paròle.

La gent s’av chërd lì mach për ancanté

da voi aussrà le sòle.”

Le man an testa buta l’orator

con la benedission.

La cobia tùit saluta, peui a cor

partind për la mission.

“I-é ’nco na sirimònia për ancheuj.

Introma an cola ca.

A venta consolé ’n malavi. Euj!

Che gnun no s-ciàira pa! ”

La gent a bogia an pressa e ’nt un ciabòt

a ferma ij sò pass.

“A-j toca” diso tùit “O pòvr Flipòt! ”

I-é n’òm coatà dë strass.

Davzin vëddo ’l mè amor: che gòj ch’i preuv,

deuv esse na parenta

“Tesòr” i pens tra mi “Adess ch’it treuv

’t farai tanto contenta

savind che ’dess son fròcc ant la toa fe”

e speto con passiensa

che tùit pì tard as gavo e mi parlé

ma sensa l’assistensa

con chila peuda pròpe. “Foma prest!

Volé con j’orassion! ”

Paròle, cant, preghiere, àutri gest..

“Iv gave da jë mlon? ”

“L’é tut! ” a dis ël cap. Mi im tiro su

bajand për la gran neuja.

“Ch’a ven-o sì ij parent! ”Mi  im campo giu

sarandme ’nt la mia greuja

I vard pensand a àut, con suficensa

me fussa pòch dësvij.

“Gnun òm deuv meuire sensa penitensa

tra lerme, mal e crij! ”

A ciapo ’l pòvr malavi për ël còl,

lo saro con manasse

ch’l’avrìo s-ciapà d’òss, mach peui mòl

lo lasso an sle pajasse.

Mi i veuj nen chërde a lòn ch’i l’hai bin vist,

pòch dòp tùit as na van.

Mi stago ’nt ël mè pòst sentindme pist.

Im ciam : “Përché a lo fan? ”

Vers mi s’avzin-a chila soridenta,

a l’ha gavasse ’n pèis

“Cò ’t l’has da esse sì tanto contenta?

Sassin-a, diav cortèis! ”

’M na scapo me na levr. I l’hai lassala

con gnanca na paròla.

Se chila ’m torna an seugn, s’a torna a gala

i-j fas la facia ’d tòla.

Parèj ’nt un di finiss quasi ’n partensa

l’amor ëd la mia vita.

Da ’ntlora quandi ’l cheur cambia ’d cadensa

i spet, chiel dòp a chita.

“Ven sì, mia veja sòcia, a stemne sol

i son nen costumà.

Adess mè desideri a l’é mach col

d’andemne e torné pa.”

“S’it veule che mi staga i deuv ciamé

s’it pense d’avèj fàit

ël sàut vers l’eresìa da la fe

ch’it l’has ciucià ’nt ël làit.”

“S’it diso la vrità, penso che tant

ëd mal a l’han podù

causé le religion che mai gnun cant

a gnun òm sconossù

pudras sentime fé përché ’dcò coj

ch’a l’han batù ij sassin

stërmà al castel ’d Monfòrt massran me’d poj

tùit coj ch’l’avran davzin.

Im ciam: -J’é na vrità?- ’M ësmija dròla

ch’a-i sìo tante ideje.

Ò al mond la gent l’é pròpe tuta fòla

da chërde neuve e veje

credense ch’as combato ò dësnò

dabon duvoma chërde

che gnun-a sìa vera: mi dis nò

a giàune, rosse ò vërde

ò d’àutre tinte dròle verità

lassand dëdré ij sagrin.”

“Da ti sent tavanade ’n quantità.

’T rispond come Agustin.”

LUN-ES CANT VIII

Andoa Anìbal a trionfa

Slonghé ’dess bin le gambe përché ’l sàut

ch’iv ciam ëd fé con mi

l’é longh pì ’d dozent agn; i chërd sens’àut

che ij mòj e ij pì ramì

l’avran bele stofiasse dë sto viagi,

ma fòrse a-i sarà pro

quaidun ’n pòch pì dësvij e che ’d coragi

a n’ha da vendne ’nco.

S’it intre ’nt ël baron dij nen nujà

ti scota lòn ch’it conto.

I son finì an mes a dj’òm armà,

cavaj e coj ch’a-j monto

ch’as n’andasìo giù për na valada

che ’ncheuj l’é ’ntorn a Susa

nen strach, ma fresch me dòp na gran     [drumiada,

ël cheur ampinì ’d fiusa

me coj ch’a l’han vinciù contra ij gigant

tornand da cola goèra

carià d’onor e ’d glòria an mes ai cant

ëd gòj ant la soa tèra.

Ma j’era ’nt una dròla posission

’n sla schin-a ’d n’elefant

che quasi l’ha fàit vnime ’n lordisson,

ma sòn l’é pa ’mportant.

“At pias ël panorama? ” l’ha dit chila

sla gheuba ’d n’àut nason.

“I l’hai trovate’n pòst an prima fila

për gòdte j’anviron.”

“Ma lòn ch’it veule gòde da sì ’nsima,

capisso ch’it dësmore.”

L’é mej s’iv diso nen ant la mia rima

ël giuss dël mè dëscore.

E chila peui l’é ’ndàita a fé l’ofèisa

savrìa nen andoa

stërmà ’nt la gran armà cartaginèisa,

mi ’dnanz e chila an coa.

Ij pass ëd col bes-cion am sopatavo

lë stòmi, ’l fìdich, j’òss,

piotà che ’nt ël servel am rimbombavo,

che póer peui adòss !

Ma ’n fond m’anteressava vardé ’n facia ’l

teror dij gran Roman,

ma prima ’d cola pèrdita ch’a macia ’l

gran nòm dë st’african

al temp che fin-a ’s tìtol l’ha dovù

passé a lë S-cipion

che ’nco doimila agn dòp l’é ripetù

ant l’inn dlë stivalon.

Mi j’era ’nt ël mè cheur pròpe sigur

che fòra da la vista

ëd tuti mi im trovèissa, me se ’n mur

antorn a col ch’a pista

da tut am separèissa, ma purtròp

a l’era nen parèj.

I s-ciàir dij cavajer che ’l sò galòp

a fërmo: “I veuj savèj

ch’it ses, come it l’has fàit a ’ndè lì ’nsima.

’T ses nen dla nòsta armà.

Ven giù ò con na flecia foma prima

sgairand nen tant ël fià.”

“Ma come fan a vëdme?” i l’hai pensà

“L’è colpa ’d cola òca

ch’a l’ha lassame sol.” e i l’hai s-ciairà

ël temp dl’ùltima ciòca.

Im camp giù da la schin-a dl’elefant, ma

son nen costumà.

Na gamba s’angavigna ’nt ël gigant,

finiss an mes al prà.

“Ischià?” am ciama un vestì divers

da tùit j’àutri bajet

“Sghià? Sì, son sghià” e i vardo vers

l’òm neuv, soris ës-cet,

bogé da sgnor con euj’nterogativ

për lòn ch’ l’hai rispondù.

Sorprèisa ’nduvinava ’n tùit coj viv

për mi, lë sconossù.

A gionta tre paròle col monsù,

ma mi capiss pa gnente

e ’n fin a l’ha ’dcò chiel arconossù

inùtil parlé e sente.

Capiss che ’mbassador ò giù da lì

deuv esse col omon

ch’a squadra con fierëssa nen stupì

la fòrsa dla legion.

Mi son con na caden-a bin gropà

mach dòp a decidran

cò fè ’d cost foresté nen dësgenà,

am lasso e as na van.

Antlora fòra dl’ombra a ven vers mi

l’antica mia sòcia:

“Veuj esse tratà bin, it l’has capì?

Comport-te nen me ’n bòcia.”

Am lìbera e ’nvisìbil fa torné

“Giomai ël feu l’é àut.”

Am fà monté ’n caval ch’a fà s-ciopé

a fòrsa ’d fé pijé sàut.

Caloma longh la Dòira e a Turin

fërmoma ’l nòst volé,

a bruso soe caban-e e ij Taurin

a l’han dovù scapé.

“Ti conta a la toa gent ch’i son stofiame

ëd mila piroëtte.”

e a lìbero col òm che cole fiame

a varda fé a fëtte

soa veja capital. Mi im gir vers col

che prima l’ha parlà.

A prega con la facia vers ël sol

e a schin-a la sità.

“ ’Dess basta con ste pùles, partiroma

e sensa pì speté

prontoma l’istess feu për cola Roma

ch’i ’ndoma për disblé.”

L’ha pressa ’l comandant, con j’euj già varca

ël fium e vers mesdì

a sent crijé la glòria: “Anìbal Barca,

mi speto ’mbelessì! ”

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

MARTES CANT IX

Andoa as treuva un mond dròla

Vardand ël feu mangé ’l bòsch dur e ’l të nner

ëd cole pòvre ca,

nufiand l’odor dël fum che peui mach sënner

at lassa an ardità,

i l’hai trovà ’n pò ’d calma mach pensand

che al temp da ’nté ch’i riv

ij pòst che ’dess stasìo lì brusand

sarìo ’nco stàit viv

e ’nvece la sità che tut col mal

l’avìa sì portà

sarìa presto stàita sota ’l sal

massà, brusà, dësblà.

“Divin-a Providensa” l’hai crijà

“Che òm ramì ch’i soma,

chërdoma ’d cambié ’l mond con ij pecà,

mach n’àmen, peui is n’andoma.

Pudoma sì vardé la toa potensa

ch’a vincc contra ij proget

ëd coj che ti it l’has daje l’esistensa,

a-j resto mach rigret.

Ti it l’has sernù da sempe che la glòria

sarìa stàita ’d Roma

për fé pì lesta e fàcil la vitòria

dla fe che noi chërdoma.

La fòrsa e ’dcò ’l coragi dj’African

a peudo pa fe gnente

ëdnanz ai tò proget che noi uman

vuroma gnanca sente.

Barbàrica a sarìa nòsta tèra

se ti it l’avèisse nen

donà ai Cartaginèis na sòrt amèra

con lòn che peui a-i ven.”

“Ramìa ’nteligensa ch’a capiss

mach lòn ch’a veul capì.

Che sfòrs it fase quandi ch’a finiss

ël mond ch’a pias a ti?

T’arzighe, ma dabon, a deje ’l nòm

dla santa Providensa

a col destin ch’it chërde sgnaché j’òm?

Ël boro l’é ’n partensa.

Ël Dieu ch’at fa viagé për fé comprende

ël prima, ’l dòp, l’avnì

l’é bon: da Chiel gnun òm ’s deuv pa difende,

na mama e ij sò pipì

l’é lòn che ’d pì a smija al sò amor

për ògni stirpe uman-a.

A venta pa vardelo con teror

stërmandse ’nt una tan-a.

Ël don ch’a fà l’òm grand l’é l’esse lìber

e sòn a val për tùit:

Roman, Cartaginèis, Lìgur, Selt, Ìber,

a gnun a sta ’l bech sùit.

Se tut l’avèissa Chiel determinà

na màchina a sarìa ’l

model ëd l’univers: l’eternità

da ’nt  l’àut a vardërìa ’l

sauté ’d cola materia ch’a girola

seguind mach soa natura

mës-ciandse e separandse me ’d garola

savind gnanca s’a dura.

Mi ciamo n’àut miràcol për podèj

fé vëdde a ti, Tomà

un mond tra j’infinì che Chiel piasèj

l’na avù ch’nassèisso pa

partind da ’nt ël moment che ’dess vivoma

e sensa cambié tant

lassand che ’l grand Anìbal vincia a Roma.

Arcòrdte lòn ch’i cant!”

Cativ am ven a smon-e lòn che peui

i l’hai trovame ’n facia,

na statoa d’un massà e sensa euj,

ël còrp ëd sangh na macia.

Antorn a col pòvr òm cant e orassion

guidà da un an tùnica

ëd pórpora an sël ross, colorassion

ch’a pòrta la gent pùnica.

Le lìtere marcà dzor dle muraje

a l’ero nen nostran-e

e ij son cantà da j’òm ’d cole maraje

a mi smijavo van-e.

“ ’Nginojte ’dnanz al Fieul dël Celest Pare

massà da òm crudej! ”

Le nòte ’ntorn smijavo fèisso gare

creand ij cant pì bej.

Ma ’dcò cola cadensa l’era dròla

esòtica, oriental,

la testa am trondonava veuida fòla,

ciorgnìa an mes al bal.

“Ës mond mai nà che sì it peude s-ciairé

a ven diretament

dal pòst andoa as goerno (sòn a l’é)

ij nà e nen nà event.

Sta gesia sensa cros l’é ’nt la toa tèra

me ch’a podìa esse

l’avèissa chiel vinciula la soa goèra

anvece ’d tròp cogesse.

Cartago sì l’é al pòst che ’n realtà

l’avìo ij gran Roman,

la lenga, j’alfabet dla toa sità

j’han mnaje j’African.

Epura ’ncò ’nt ës mond unì, semìtich

l’é vnùit ël divin Fieul,

cò sì l’ha trovà gram, saputo, crìtich,

cò sì j’é ’d lerme e deul.

E quandi a l’han massalo a la manera

dovrà da j’African

cò sì l’é surtì fòra da la pera

salvand tuti j’uman.

It vëdde? ’L nòst bon Dieu a s-ciàira ’l mond

an tuta soa finëssa,

nen come s-ciàire ti: pì creus, an fond

për tuta la soa autëssa.

Arcòrdte che Chiel lìbere a veul

soe àute creadure,

comben ch’a veula sòn peui tut a peul

e a treuva soe misure.”

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

MERCO CANT X

Andoa as parla dij Salass e àotri pòpoj

“I chërd ch’it l’has capì, cambioma Dòira.”

peui soma ’ndà a finì

an mes a ’n gerb teren: da ’n tòch la slòira

passava nen da lì.

“Darmagi a l’é s-ciairélo ’s bel giardin

lassà già ’ndè a rabel,

Fiorìa ’n temp ëd piante motobin,

smijava pròpe bel,

ma gram a l’é ’l destin ëd la tribù

ch’a n’òspita ’n soa ca.

Le gran legion roman-e a l’han vinciù

e peui tut conquistà

ël regn che pì che tùit jë sbaruvava

an mes a ste montagne

ampërzonand la gent ch’a comandava

ansima a ste campagne.

Vëdras che ’n pòch pì tard i parleroma

ëd cola gran sità

andoa noi con calma ’dess marcioma

pontand an sël mërcà.

La ciamo Eporedia al di d’ancheuj,

darà ’n gran rè italian,

ma ’dess lòn ch’as presenta ’dnanz a j’euj

a l’é ’l teror roman.

Vardand vers la toa drita it vëdde ’n truch,

l’é col dël sacrifissi.

T’arcòrde ’l pòvr Merlin? ’Dess coj tërluch

a l’han perdù col vissi.”

“Ma ’l temp andoa i soma col ch’a l’é?

I j’ero ’n goèra pùnica.”

“Da ’n tòch a j’é pa pì. ’Dess j’é n’òm-Dé

ch’a pòrta la gran tùnica

ch’a veul ch’as disa pa che monarchìa

l’é ’l nòm ëd col ëstat

che già conquista ’l mond për ògni via,

a marcia, a vincc, a bat.

L’é Gusto ’mperador ch’a l’ha portà

la goèra al Canavèis

e dòp na resistensa disperà

a perdo ij Piemontèis.

Le àute teste tinte, ij gran cafass

sbaruvo pa pì gnun,

ancheuj l’é ’l di dla mòrt dij gran Salass,

a-i na j’é un a prun.”

“Ma mi l’hai pa sentulo dì sto nòm,

a ciucio fòrse ’l sangh? ”

“Parèj la stòria a massa fomne e òm!

Me col ’d n’orangotangh

a l’é ’l savèj ëstòrich che ai cit

a mosto, canto, conto.

’T sas tut dl’Egit, dij Grech, ’n sij leu genit

ëd ca të smije ’n tonto!”

“Capiss d’esse ignorant, ma veuj savèj

tut lòn ch’it dise a mi

e peui sente la stòria am peul piasèj.

Da ’nté ch’i s-ciòdo mi? ”

“Sigur a l’é che costa rassa ’d Gaj

l’é nen na toa ’ntenà.

L’han faje tùit ës-ciav, me vej cavaj.

Lontan j’han trasportà.

A vòla la notissia tra j’Alpin,

a son drocà ij gigant.

La por a ciapa tùit ij sò visin,

rè, prinsi, nòbij, fant.

Doi cont as fan an pressa s’a-j conven

combate le legion,

capisso ’l sò destin, con lòn ch’a-i ven

s’a perdo ij caporion.

A buto ’n sla bilansa l’amicissia

forsà vers ij Roman,

an sl’àuta part a campo la gramissia

ch’a-j pòrta assè lontan.

Antant cò la Val d’Osta l’é ocupà

con capital Pretòria,

con arch e terme, piasse, ’nfiteà

sculpisso la memòria.”

Rivoma ’nt ël mërcà dij neuv ës-ciav,

a-j marco come beu,

forand an mes j’orije, smijo diav

ch’a bruso ’ndrinta ’l feu.

“Travajo come bes-ce, son bin fòrt,

nen tanta ’nteligensa.

Cateje sitadin, son gram a mòrt

con tanta resistensa!

Van bin për s-ciapé ’d ròch, me ’d picapere

son brav da gladiator,

trovevle peui vojàutri le manere

s’i seve dj’inventor

për fé con sti sërvaj na gran richëssa,

sareve sodisfàit,

i n’oma ’n gròss baron, a l’é na blëssa,

a l’é ’n tesòr già fàit.”

crijavo ’nt la maraja ij venditor,

an mes passo ij soldà:

“Al comandant Varon fortun-a e onor,

tut l’oma conquistà!”

Për sman-e a van anans con la gran fila

dle neuve bes-ce uman-e,

na cheujo sempe ’d pì: trantesesmila

a l’han ciapà ’nt le tan-e.

Dòp vàire i son girame: “Peuss nen sté

a vëdde tut ës mal.

Adess sai la vrità, pudoma ’ndé,

tornomse ’n sël caval.”

“A venta ’ncora dì che ’l tratament

a l’é nen general.

An mes a costa tèra tanta gent

che prima Lìgur, Gal

o mës-cia as ciamava l’ha sernù

ëd fé nen resistensa

e quasi come amìs coj che da giù

a pòrto soa presensa

a l’han trataje, a Susa s-ciaireras

n’esempi sbalucant.”

E ti, letor, coragi, pòrta ’l nas

andoa ’dess it cant!

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

GIOBIA CANT XI

Andoa a Susa a parlo ‘d polìtica

“Dess speta a fé domande, ’ndoma torna

an cola gran valada

andoa a passo tùit coj ch’a-j tamborna

ëd fé na spassigiada

pontand vers col’Italia che j’ësgnor,

soldà, re, cavajer

soens a l’han vorsù: lì sempe a cor

quaidun, l’han chità jer.

Anìbal, Carlomagn e peui un frach

ëd prinsi e re fransèis

smijava ch’a pudèisso ’ndreumsse mach

passand tra ij piemontèis.

Ma noi adess vardoma ’n temp divers

pòchi agn prima ’d Natal

ant l’época ss bogiavo a l’anvers

a pé e ’dcò a caval

legion mandà da Roma longh ij fium

an facia a la corent

disbland al sò passagi fin-a ij num

me furia d’un gran vent. ”

Ëd colp l’oma trovasse ’nt la sità

ch’a l’era capital

d’un regn già ’n di potent che federà

l’avìa pì ’d na val.

Ël rè a discutìa con në sgnor

dij fàit ëd la polìtica,

“M’ancal a dì ch’i chërd un gram eror

comprende nen che mìtica

a l’é l’idea stùpida ’d pensé

eterna e’nvincìbila

la Roma dij set brich: mi i chërdo che

pitòst che tròp flessìbila

la nòsta gent deuv esse coragiosa

chërdind ant la bataja

fin quandi ’l di vnirà che vitoriosa

brusrà me sëcca paja

lë stat ëd j’invasor: mach për na frisa

a l’han falì j’antich.

A j’era certo gent a noi amisa

partìa da sti brich

ch’a l’ha gia conquistala e ’n gròss tesòr

a l’ha ciamà ’n riscat,

t’arcòrde ’nco la stòria? I parlo d’òr,

nen fer catà a bon pat.”

“Capisso ’l tò coragi, la toa veuja,

ël sangh a l’é ’d soldà,

la pas an fond të smija mach na neuja,

ma l’òr a rivrà ’nsà

e sensa avèj sudà ò combatù,

am bastërà tassé

le gent che për ste vaj an su e’n giù

passran, ’t vëdras rivé

richësse sensa fin se noi amis

saroma dij Roman;

parèj noi salvëroma ’l nòst paìs,

veuj pa finì me ’n can.

Për vàire deuv ripete che ij Salass

pensavo come ti,

adess an cola tera a van a spass

Roman, lor son sparì.”

“It j’ere stirpe ’d re, ’dess fonsionari

an nòm dël divin Gusto

l’é lòn che ti ’t saras, un cit vicari,

l’é nen l’amel ch’i susto,

ma sòn a l’é già tròp : mèra menzin-a

’t am ciame ch’i travonda,

lo fas, ma ’m pòrt an cheur tuta la flin-a

për tut lòn ch’am sirconda.”

Voltandme vers mia sòcia l’hai ciamà

ël nòm ëd col nen rè:

“La póer ëd la stòria l’ha coatà

dij nòm pì àut assè.

L’é come ’l brassabòsch, tut lòn ch’anlupa

’s ëstërma ai nòsti euj,

la gent ch’a vnirà dòp l’é pa galupa,

gia tant s’a viv l’ancheuj.

Chi a vincc a sern la stòria e ij personagi

e a lassa dësmentié

assion e ’dcò le face ’d coj che ’l viagi

con lor l’han dovù fé

pensandla diferent, l’é na scomëssa,

peul sempe vnije un

ch’a passa ’n tòch ëd goma: la certëssa

dl’arcòrd al-l’ha pa gnun.

Mach Còssio ’l gran monarca ’d cole gent

l’é ’l nòm che tramandà

a l’é rivane a noi, gnun l’ha tnù a ment

col dl’àut ’dess ës-ciairà.

Ma scota e pensje bin a lòn ch’a dis

ancora’l rè prudent

pensand ëdcò ai tò di ’nt ël tò paìs.”

“S’a fussa la mia gent

ëd n’àutra pasta fòrse mi i l’avrìa

podù fé me ch’it dise,

purtròp i l’hai trovame ’n sla mia via

nen circostanse amise.

A chërdo coj Roman ant le soe rèis,

noi soma me ’mbajà,

chërdoma ’d valèj meno, l’oma ’l pèis

ëd l’inferiorità.

Sugnoma ’n realtà d’esse latin

e fin-a sensa armà

pudrìo conquistene ij nòst visin.

Se ’n di mai rivërà

che ij Gaj saran pi fòrt ëd coj Roman

mi chërdo ma dabon

che ti ’t truvrìe ij nòst cogià me ’d can

campasse ’n ginojon

ëdnanz a na stupìa veja lupa

ch’a-j ciama: -Còs a j’é?-

-Da tròp ampess an manca la toa pupa,

ti but-ne sota ij pé.-”

E lì sensa dovèj gionté ’d paròle

i l’oma ’ndassne vìa.

se jer a noi smijavo quasi fòle

ancheuj son professìa.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

VENNER CANT XII

Andoa la Lenga a parla dij grand ideaj

“Se ’ntlora i fussa stàit ambelelì

l’avrìa pro batume

lassand nen vende a j’àutri ’l nòst bel ni.

A venta mach ch’it gume

ma peui it pòrte a ca la gran vitòria

dla giusta libertà.”

“L’é mach ant ël tò temp che ’n pòch la stòria

peul esse ’nco cambià.

Quand peui catòlich, lìber, piemontèis

un di ti ’t ses s-ciodù

ste bon-e qualità e nen ël pèis

ëd chi a l’ha combatù

ëd colp it l’has trovate ’n ardità.

Ma se la Providensa

l’avèissa mach vorsulo già gavà

’t l’avrìa tut: ti sensa

adess it bogërìe disreisà.

Ma Chila l’ha vorsù

da bon Dé provident che la vrità

’t l’avèisse ’n di savù.

Mach sòn a l’é ’l motìv dël tò giré,

përché t’ambrasse fòrt

cò ’d giust ël vej passà as lassa drè

e ’t lasse me ’n pèis mòrt

le veje ideje marse ’ngavignà

con cole ’nvece bon-e.

Un di ’t vëdras sti grop pì arlamà

e’ dcò d’àutre person-e.

Tut sòn ti ’t capiras, ma ’nco lontan

l’é ’l di quandi ’t savras

la cita diferensa tra ’l cristian

e coj che ti ’t vëdras

pitòst esse fanàtich ò tra coj

ch’as curo dël paìs

andoa a son nassù e àutri poj

ch’as chërdo ’n paradis

mach quandi adòro drap ansagnentà

gia pront a spataré

për patrie fàusse e peui misconsacrà

tant sangh me fòj beté.

La tersa tentassion dla libertà

suprema as contradis

përché a lassa a l’àutra umanità

ël pòst dj’ës-ciav nemìs.

Adess të smijo coste mach paròle,

ma ’n di ’t trovëras ciàir

tut lòn ch’i l’hai già dit : àussa le sòle,

l’é ùnich pì che ràir

l’avèj n’insegnament tant personal

avind pa merità

la grassia dla sapiensa: mi ’m n’ancal

a chërdla nen sgairà.

Dess lassa perde cò ’t l’avrìe fàit

ant j’époche lontan-e.

J’uman dòp ch’l’han ciucià dla mama ’l làit

a vivo pòche sman-e

ò mèis o fòrse d’agn pòche desen-e

s’a son già fortunà.

Për pòch ’s rabasta ’l sangh drinta le ven-e

s’as fërma arpija pa.

Nassind a l’han portate tre regaj:

se l’òr a cata tut

veul dì che ’l tò ch’at salva da gròss maj

dabon tra coj pì brut

a l’é la libertà ch’at lassa serne

tra varie alternative,

a venta fòra e drinta ch’it la goerne

s’it veule dabon vive.

A còsa ’t servirìa chila sola?

A vive, ma sërvaj.

Anvece pì famije e nen mach cola

pì cita che peui mai

chitrà ’d vurèjte  bin, na gran tribù

ch’as ciama ’ncheuj Piemont

l’ha fate pro da cun-a ’n gioventù.

Ij Magi a son stàit  pront

a dete ’n bon përfum ch’at parla ’d tèra,

e ’d bòsch e ’d rì, ’d valade :

nufiandlo quandi ’t sente ’n pòch pi mèra

la vita tavanade

të smijo ij cit sagrin: la poesìa,

ij son vej milenari

at giuto a vëdde creus ’dcò l’armonìa

d’ës mond brut tafanari.

Ma ’l don pì àut e bel a l’é l’incens

ch’at serv për adoré

col Dieu ch’a lassa meuire come smens

për tùit podèj salvé

ël Fieul ch’a fa nòst fròcc, pressios amìs

che sempe a no compagna

fin quandi ’n fond at deurb ël paradis.

Da ’dess për la campagna

dël temp spassigëroma, ma vardand

s’as treuvo ’n pòch le trasse

dij don ch’l’han fàit ij Rè.Va ’nanz marciand,

dësmentia toe pajasse! ”

“Ma alora për bin vive a basta avèj

për guide sempe lor

e peui farai tut lòn ch’am fa piasèj

ma sensa fé dj’eror.”

“Fè, patria, libertà: paròle càude:

a bruso sensa ’l deuit.

A venta nen canteje tròpe làude,

dësnò ’t lassran bin cheuit.

Vëdroma me ch’as mës-cio quandi a rivo

ij don an costa tèra

vardand tante person-e mentre a vivo

soa sòrt o dossa o amèra.

Adess pontoma drit vers coj moment

ch’a l’han s-ciairà rivé

la Bon-a Neuva granda e nòsta gent

a l’ha dovù pensé.

Nassion e libertà son pì cative

da segue ’n sò svilup,

però j’é tante còse ch’i peuss dive

s’i seve ’n pòch galup.”

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

SABA CANT XIII

Andoa as ancontra San Màssim

“Ël vësco, ciuto, ’l vësco!” an latin

crijava la maraja,

“Sbassé la vòsta vos, as sent pa bin,

a smija na bataja.”

S-ciassà ’dnanz a la Pòrta Palatin-a

la gent chërsìa ’nco.

A drita ’l gran teatro, la colin-a,

arcòrd ch’a l’era pro

grandiosa la vision dla mia sità

combèn ch’a fussa cita

e sota j’arch passava na gran stra

ariosa, larga e drita.

Ël vësco tùit saluta e ’ncamin-a

a ten-e ’l sò sermon:

“Noi soma mach na pòvra sitadin-a

stërmà ’nt un cit canton

dla Galia. Chi ’n difend da j’invasor?

Doe man a prun i l’eve,

dovreje për fé ’d mon, ël mond a cor,

fé lest ò ’v pentireve.

Da nòrd a-i riva ’d tut, fé na muraja,

salvelo ’l vòst bel ni;

sgairelo nen ël temp: gia ’l can a baja

j’é ij luv dëdlà dël ri.”

“La vòsta religion pòrta ruvin-a,

dësgrassie ’n sucession.

Ij dé celest son pien ëd nèira flin-a,

na gran maledission

a l’han campane ’dòss e giustament:

i l’oma pro tradì

e Mart ël dé dla goèra tenrà a ment

còs l’oma fàit noi si.

Cristian, seve për noi na maladìa

ch’an lassa veuid andrinta.

La cros a pòrta mal, campomla vìa,

nijomla ’nt l’eva sclinta.”

La gent l’é combatuva, a sa nen bin

cò fé, come s-ciapà

an mes a l’é ’l sò cheur, un gran sagrin

a-j lassa magonà.

“Lë stat a meuir da quandi vòsta fè

i l’eve spatarà,

ma ’l Fato l’é pì fòrt, l’é Chiel ël Rè

e për l’eternità

a veul ch’a sia Roma a comandé

le tère ’d tut ël mond.

Lasselo sol ël vësco a tamborné,

ël sol àut, càud e tond

an daga luminos n’avnì sigur,

schiné coj cornajass

ch’a pòrto mach ësgaro vestì scur.

Andevne ’n pòch a spass !”

As mës-cio e peui ’s patelo doi pensé

andrinta a coj teston

spetand mach na paròla bon-a a dé

na giusta solussion

A speto, a vardo Màssim come gris

ansios d’ëvnì ò bianch

ò nèir, as fa silensi, cheur divis

as gropo bin ai branch

spetand la diression, a l’é ’l moment:

“Roman, tùit, sitadin

sernù dal gran Dieu ùnich, bon-a gent,

fermeve ’n cicinin

scotand le mie paròle, fòrse noi

vuroma quaicòs d’àut

che ’l bin dël nòst ëstat e ’d tuti coj

che fin-a an broa al sàut

andoa ’l mond finiss an mes a l’eva

a formo l’imperial

domini? Nòsta lòta l’é pì greva,

noi l’alma nen mortal

vuroma ’dcò salvé, ancora ’d pì

salvroma ’l nòst ëstat.

San Paul parlava ciàir: vivoma sì

da òm nen da bon pat.

Peul esse ’n brav cristian gram sitadin ?

Chërdoma che ’l bon Dieu

an ciama ’d goerné bin ël sò giardin,

parèj come ij nòst beu

as frusto për lavré la bon-a tèra.

Parèj noi soma pront

a fela nòsta part an pas ò ’n goèra

da l’alba al ross tramont.

Ma steve ’n pòch tranquij, gnun fià ’n sël còl

i l’eve dal divin.

J’é mach la Providensa, mach un fòl

as chërd gropà a ’n destin.

Ël Dieu ch’a l’ha sernuve ’v giutërà,

ma a speta ’l vòst bogé.

S’iv gave però j’euj da la soa stra

voltandve ’n pòch andré

a rusa come ’l tron e soa passiensa

a mnassa d’ëscursé

e peui ëd tùit ij dé sareve sensa,

me ’v pense ’d podèj fé?

La lege ’v fa catòlich, si, lo sai,

nen lìber seve voi,

ma peuss bin dive ciàir che pròpe mai

Nosgnor a lassa soj

la gent che me bebero gagnetin

an Chiel a l’ha ’n pò ’d fiusa.

Parèj l’ha fàit ël pare Costantin,

l’ha pa sërcà na scusa

e dòp a l’ha vinciù e ’l sò gran nòm

ij sécoj goernëran,

fin quandi ’n nòsta tera a-i sarà n’òm

ij pòpoj l’arcordran.”

A s’àussa ’n gran rabel: “Soma con ti,

cristian, bon sitadin.

Ti pregh-ne ’l tò bon Dieu përché ’l nòst ni

as gava ij sò sagrin.”

J’é gnun ch’a staga dré mentre ’l bon sant

a lassa cola gent.

Cò ’ncheuj le soe paròle mincatant

a torno ’nt la mia ment.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

DUMINICA CANT XIV

Andoa a dròca ‘dcò Roma

“E ij Gaj andoa a son ? ” i l’hai ciamà

pensand a coj event.

“Pì gnun a dòvra ’s nòm, a l’han cambià

soa lenga e ’dcò soa ment.

Content a smijo tùit d’esse latin,

sotrà l’é ’l sò passà.

Stupì it ësmije tròp, ij tò visin

a l’han cò nen lassà

soa lenga? L’han tradime, dësmentià

l’han fin-a mia esistensa.

S’a smijo costa época passà

e j’agn dla toa partensa.

Të s-ciaire ’nt ij tò di ancó pì gròss

imperi e potense

andrinta però tëbbi, fòj, balòss

mufì ’nt le soe credense.

Sens cìvich ch’as na va, meno richëssa

e tanti fòrt a busso,

valor an pressa as perdo, la fortëssa,

l’onor già mars a spusso.

An tùit ij cas sossì l’é capità

e mi son nà latin-a

combèn ch’i sìa pròpe bin mës-cià

con gent che meno fin-a

a chërdo coj che ’n gir a dan patent

ëd civilisassion

epura da ’s gròss tóiro ’d tanta gent

l’é nà la toa nassion.”

Veuj nen conteve ’dess ij temp pì brut,

smijavo le montagne

pì basse e che l’Evròpa ’n gròss sangiut

l’avèissa e le campagne

a l’ero me inondà da dròla gent

superba e dësgenà,

a massa, a ròba e mai peui dòp as pent

ëdnanz a gnun pecà.

Ij fòj dl’Imper Roman a chërdo ’nco

ch’as peula dominé

peui st’onda, ma l’é tard, giairëtta e to

i-é sota ij sò vëspé.

A lasso ij sitadin le soe legion

a dij professionista,

a sërco ’d fesse amìs ij foresté,

a deurbo ògni pista

fin quandi tut a dròca: gnun a piora

la fin dël mond, ’me ’n seugn

a l’ha ciapà ij tarpon, ël mond da dzora

a passa, l’é l’auteugn

dla ment. Se peui na prima ’n di vnirà

bajand a surtiran,

ma ’l mond a cor pì lest: quandi a-i sarà

n’àut pòpol già saran.

La gent l’é ’mpignichìa, gnanca s-ciàira

ch’a-i meuir soa siviltà.

Chi a goerna la coltura bes-cia ràira

sarà considerà.

Darmagi l’é dovèj torna conté,

lesive ’me ’ncamin-a

la nòsta narassion: andevne ’ndré,

s’av fà nen vnì la flin-a.

Iv seve ’dess almeno ’me finì

a peul tut ës rabel.

Im àvguro però për ël nòst ni

che ’ncheuj un pòch pì bel

a sia ’l sò destin. An coj temp vej

’me ’l vent ëd tramontan-a

a fà visché ’nt ël feu ij bòsch pì bej

donà a la rassa uman-a

për colpa dla mancansa dël giust deuit,

parèj tut a brusava.

A l’era në sbaruv scoté ’nt la neuit

se mai quaidun marciava.

Soens a j’era pro na gent nemisa.

Oror, suplissi, sgiaj.

Përché sudé ’nt ël tuf ògni camisa,

massandse ’d gram travaj?

Barbàrich l’é l’idiòma dla gent neuva,

l’é mej però scoté

e sensa tant ciamé: mach gram a treuva

chi mai chita ’d bajé.

“Dcò Roma, fin-a Roma l’é drocà,

i-é mach pì ’l re oriental,

ma come e quandi chiel an giutërà

salvandne da sto mal?”

E quandi ’s di peui riva për vint agn

as bato doe armà

dësbland e ruvinand, n’àut bel cavagn

ëd maj a ven portà.

“Sessanta agn dòp i ven-e për salvene?

’S capiss gnanca cò ’v dise.

Ò Grech ëd Giustinian, dabon lassene.

Armà nemise o amise?

Che sens a l’ha ciamesslo? Mach la mòrt

s-ciairoma trionfé.

Noi sempe s-ciav ò quasi tra doi fòrt

saroma. Lassé sté.

Ël temp a l’é finì. L’oma già ’n rè.

Përché n’imperador

sarìa meno gram? J’é pì nen fé!

Son pront ij nòst sutror.”

Pòch dòp torna na neuva ’nco pì grama,

a riva d’àutra gent,

a coro ’nt la pianura, gnun a-j ciama

ma a vòlo pì dël vent.

A-j fërma pa pì gnun, diso ij visin

ch’a mangio la carn cruva

me ij luv, son fòrt e àut, grand motobin

e gnente j’ësbaruva.

Ij grech ’s la dan a gambe, përché peui

duvrìo ’nco combate?

L’han falo për un tòch, ma nen ancheuj:

s’it peule ’n fond ’t n’ambate

ëd lòn ch’a-i riva sì, gent foravìa,

latin già mes bastard.

Gnun fërma la soa corsa su sta via:

già s-ciàiro ij Longobard.